Szkodliwość gryzoni

Szczurów jest na kuli ziemskiej tyle, ile ludzi. Ocenia się, że w USA przypadają co najmniej dwa szczury na każdego obywatela mieszkającego na farmie i co najmniej jeden na pięciu mieszkańców miast. W Indiach jest sześć razy więcej szczurów niż Hindusów. Dane te są szacunkowe, bo trudno jest podać dokładne liczby szczurów żyjących na świecie, w Polsce, w Warszawie, w Elblągu, albo odpowiedzieć na pytanie: ile jest szczurów w tym magazynie?

Gdyby szczur miał o 20 kg więcej … człowiek nie mógłby być panem Świata. Albert Einstein

Gryzonie związane z człowiekiem (zwane synantropijnymi) wyrządzają znaczne straty przechowywanej żywności. Codziennie na świecie przybywa około 3,5 mln tych gryzoni i tylko w Stanach Zjednoczonych niszczą tyle żywności, ile produkuje 200000 farmerów. W Indiach zjadają i niszczą corocznie około dwóch milionów ton ziarna. W Pakistanie szczury zjadają 6-10% plonów.

Oceniono, że tylko w stanie Nebraska corocznie powodują straty wynoszące 8,4 mln dolarów. Gryzonie powodują szkody w drobiarstwie kanadyjskim wynoszące 2 mln dolarów, a hodowli trzody – 6,4 mln dolarów. Jeden szczur w ciągu roku zjada, uszkadza i zanieczyszcza ziarno zbóż wartości przynajmniej 100 zł. Wg. szacunków FAO (z 1982 r.) gryzonie niszczą corocznie na świecie 42 mln ton produktów żywnościowych, wartych około 30 miliardów dolarów.

Szczur zjada dziennie około 28 g pożywienia, czyli rocznie około 6,5 kg ziarna zbóż. Mała populacja szczurów złożona z 50 osobników zjada w ciągu tygodnia 1,4 kg ziarna zbóż. Według innych obliczeń, 200-700 osobników zjada 8-28 kg pożywienia w ciągu doby. W ciągu miesiąca ubytek płodów rolnych wynosi 240-840 kg. Szczur wędrowny zjada w ciągu 10 dni tyle, ile sam waży, czyli około 280 g pożywienia. Więc 100 szczurów spożywa więcej niż tonę suchych produktów w ciągu roku, a 25 szczurów je tyle, ile jeden człowiek. W silnie zasiedlonym magazynie 500 szczurów śniadych pozbawia żywności 20 ludzi. Myszy zjadają w ciągu doby tyle pokarmu, ile stanowi 15% masy ich ciała. Mysz ważąca 25 g zjada codziennie 3-4 g ziarna, a w ciągu roku 1,4 kg.

Gryzonie żerując w przechowywanych produktach zanieczyszczają je moczem, krwią i śliną, sierścią, odchodami, trupami lub częściami ciała trupów (zęby, ogon, stopy, itp.). Codziennie szczur wydala 20-50 grudek kału i pozostawia w produktach 14-16 ml moczu, zanieczyszczając przynajmniej jeden buszel ziarna, czyli 30 kg. W ciągu roku szczur pozostawia 25000 bobków w produktach i obiekcie, w którym bytuje. W ciągu roku jedna para myszy domowej pozostawia w produkcie, w którym żeruje, ponad 10.000 grudek kału i prawie 2 litry moczu.

Pszenica nie nadaje się do przetwórstwa spożywczego, jeśli w 1 kg ziarna stwierdza się tylko 0.9 mg odchodów gryzoni. W wielu krajach, np. w USA, importowane produkty żywnościowe są badane na obecność w nich aktywności szkodników (filth test, tj. test na paskudztwo). Produkty są zwracane eksporterom, jeśli stwierdzi się np. 1-3 włosów szczura w 100 g czekolady, 1 włos szczura w 50 g mąki pszennej. Możliwe jest więc, że w każdym bochenku chleba znaleźć można kilkanaście włosków z sierści gryzoni.

Siekacze gryzoni, którymi odgryzają części pokarmu, rosną przez całe ich życie. W ciągu doby wydłużają się o 0,4 mm, przy czym dolne siekacze rosną nieco szybciej niż górne. Gryzonie ścierają siekacze trąc o siebie, ale też muszą gryźć, aby je ścierać. Więc gryzą napotkane przeszkody i różne przedmioty. Prawie 2% swego życia (około 30 minut w ciągu doby) przeznaczają na te czynności. Ostre siekacze pokryte są emalią twardą jak stal. Wg. skali Moha twardość dolnych siekaczy szczura wynosi 5.5, a żelaza tylko 4.0. Szczur wędrowny gryzie z naciskiem 1,7 tony/cm2 i szybkością 1,5 ugryzienia na sekundę (nawet czasem do 6 ugryzień na sekundę). Przegryza bez trudu przedmioty wykonane z materiałów o twardości 3,5 i mniejszej w skali Moha (np. glin, miedź, ołów). Synantropijne gryzonie uszkadzają więc konstrukcje i wyposażenie budynków, zabudowań gospodarskich i magazynów. W magazynach niszczą worki, pudła, palety, co prowadzi do dalszych strat: z uszkodzonych worków i pudeł wysypują się produkty, a worki ułożone w stosy zawalają się wskutek uszkodzenia worków niższych warstw.

Gryzonie niszczą warstwę izolacyjną pomieszczeń oraz uszkadzają przewody elektryczne i wodociągowe. W wyniku ich działalności powstają krótkie spięcia uszkodzonych przewodów elektrycznych, iskrzenie, co jest przyczyną wielu pożarów pomieszczeń i budynków. Przechowywane produkty są zalewane wodą wydostającą się z uszkodzonych przewodów wodociągowych. Myszy i szczury uszkadzają linie telefoniczne i łącza komputerowe, dezorganizując pracę banków, zakładów przemysłowych, szpitali i różnych instytucji.

Gryzonie uszkadzają drzwi, dachy, ściany i podłogi w budynkach. Wygryzione przez nie otwory wejściowe obniżają gazoszczelność pomieszczenia i tym samym utrudniają przeprowadzenie skutecznych zabiegów fumigacyjnych. Przez uszkodzone struktury budynku dostawać się może woda, powodując zawilgocenie i pleśnienie przechowywanych produktów. Przez otwory przedostają się do pomieszczeń owady szkodniki produktów przechowywanych. Straty w budownictwie od gryzoni wynoszą w USA ponad 8 mln dolarów rocznie.

Kopiąc nory doprowadzają do wielu katastrof budowlanych, drogowych, kolejowych. Budynki magazynowe i silosy mogą osiadać, a nawet zawalać się w wyniku licznych podkopów. Niszczą warstwę izolacyjną budynków inwentarskich, zakładając w niej gniazda. W ten sposób obniżają temperaturę wewnątrz tuczarni lub brojlerni, przyczyniając się do dużych strat w produkcji zwierzęcej. Niszczą system drenowy wokół budynku.

Obecność gryzoni w sklepie, supermarkecie i magazynie wpływa demoralizująco na personel. Drobne kradzieże mienia dokonywane przez zatrudnionych są przypisywane myszom lub szczurom!

Gryzonie, a w szczególności szczury, przenoszą ponad 50 groźnych chorób (tabela 1), np. gorączkę szczurzą, leptospirozę (chorobę Weila), salmonellozy, dżumę, włośnicę i inne.

Tabela 1. Liczba różnych czynników chorobotwórczych roznoszonych przez gryzonie

Szczury przez ukąszenia mogą przenosić bakterie śrubowca mniejszego (Spirillum minus) i gram-ujemnej pałeczki Streptobacillus moliniformis, które wywołują gorączkę szczurzą. Po okresie wylęgania u ugryzionego, który trwa od 5 do 30 dni, rozwija się wokół miejsca ugryzienia miejscowy obrzęk zapalny. To pierwotne ognisko może się wygoić, po czym choroba może się nawracać z jednoczesnym obrzmieniem i bolesnością miejscowych węzłów chłonnych i towarzyszącą gorączką. Następnie bakterie dostają się do krwioobiegu i wywołują ponowne gorączki. Czasem dochodzi nawet do 8 rzutów gorączki z wysypką skórną na tułowiu lub bez niej.

Tabela 2. Najważniejsze choroby przenoszone przez gryzonie występujące na fermie hodowlanej

Gryzonie roznoszą też krętowice zwane leptospirami, które zasiedlają kanaliki kręte nerek szczurów oraz innych ssaków domowych i dzikich. Z nerek wydalane są z moczem. Poza organizmem zachowują długo żywotność, jeśli przebywają w wilgotnym środowisku. Przenikają przez skórę do organizmu ludzkiego lub poprzez picie zakażonej wody. Wywołują m. in. chorobę Weila. Po okresie wylęgania trwającym 1-2 tygodnie, choroba ta rozpoczyna się nagle wysoką gorączką, wymiotami, bólami mięśniowymi (szczególnie mięśni brzuchatych łydki) i zapaleniem spojówek. Często występują krwawienia w skórze i twardówce oka. Zdarza się zapalenie opon mózgowych oraz niewydolność nerek prowadząca często do mocznicy i śmierci.

Najbardziej znaną chorobą roznoszoną przez szczury, a dokładniej przez ich pchły, jest dżuma. Chorobę wywołuje bakteria Yersinia pestis. Pchła kąsając zakażone zwierzę zakaża się pałeczkami dżumy, które rozmnażają się w jej jelicie i blokują jelito środkowe. Przy kolejnym posiłku pchła zwraca część bakterii do krwioobiegu szczura lub człowieka. W miejscach nakłuć pcheł pojawiają się drobne pęcherzyki, a węzły chłonne obrzmiewają wskutek galaratowatego wysięku. Z powiększonych węzłów chłonnych pałeczki dżumy mogą przedostać się do krwioobiegu, powodując śmiertelną posocznicę dżumową, lub do płuc wywołując dżumę płucną, która rozprzestrzenia się dalej wśród ludzi drogą zakażeń kropelkowych. Śmierć następuje po 5 dniach od zakażenia.

Zakażenie dżumą wśród ludzi poprzedzało masowe wymieranie szczurów. Zakażone pchły przenosiły się wtedy na człowieka i wywoływały epidemię. W latach 1346-1349 zmarła 1/3 ludności Europy, w tym połowa ludności Anglii i dzisiejszych Włoch. W Europie wyludnionych zostało 200000 wsi. Bicz Boży, jak nazywano dżumę, zabijał dzieci i starców, nędzarzy i bogaczy. Papież Klemens VI stracił 9 spośród 25 kardynałów i sam ledwo ocalał. Nie można było znaleźć chętnych do grzebania zwłok, ani za pieniądze, ani z przyjaźni.

W XIV w. dżuma powracała do Europy cztery razy. Dalsze epidemie były w latach 1603, 1610, 1625, 1665, 1667, 1720, a ostatnia w 1909 r. Dżuma wygasła w Europie dzięki temu, że zaczęto budować domy z cegły i kamienia, a szczur śniady został wyparty z pomieszczeń mieszkalnych i zabudowań gospodarskich przez szczura wędrownego, który jest gorszym rezerwuarem tej choroby.

Szczury biorą udział w krążeniu włośnia krętego, groźnego pasożyta ludzi i zwierząt; są rezerwuarem tego nicienia w środowisku człowieka. Szczury chętnie zjadają różne odpadki w ubojniach zwierząt, resztki nie zjedzonej karmy i odpadki ze śmietników. Nie gardzą też padliną. Zjadają padłe lisy, jenoty, kuny, koty, psy, różne gryzonie. Zarażają się w ten sposób różnymi czynnikami chorobotwórczymi, w tym włośniem krętym (Trichina spiralis). W populacji szczurzej jest około 36% osobników zarażonych pasożytem. Zdarza się też, że słabego i chorego szczura lub jego odchody zjada świnia. Wtedy torebki, w których przebywają formy inwazyjne włośnia, rozpuszczają się w jelicie świni. Uwolnione nicienie rosną, dojrzewają i rozmnażają się w jelicie. Powstałe larwy przedostają się przez ścianki jelita do krwi i krążąc po całym organizmie w końcu osiadają w mięśniach prążkowanych, otorbiają się i czekają, aby gospodarza zjadł drapieżnik.

Człowiek zaraża się spożywając surowe lub niedostatecznie ugotowane mięso wieprzowe. W okresie obecności larw w przewodzie pokarmowym chory cierpi na brak apetytu, nudności, biegunkę, bóle w jamie brzusznej, ociężałość, zawroty i bóle głowy, bezsenność i swędzenie skóry. W okresie wędrówki larw i lokowania się ich w mięśniach chory odczuwa bóle w okolicy czoła, oczu i nasady nosa. Skarży się na obrzęki powiek, potem całej twarzy, na zesztywnienie mięśni szyi, karku, głowy i ud. Temperatura ciała podnosi się do 41oC. Tym objawom towarzyszą powikłania pracy serca i zapalenie płuc, co prowadzi do śmierci osoby zarażonej.

Gryzonie, a w szczególności szczury atakują i gryzą ludzi, zwierzęta domowe i hodowlane. Ataki ludzi zdarzają się w tych obiektach, w których szczury i ludzie żyją w bliskiej obecności. Znowu trudno jest podać dokładną statystykę zdarzeń, gdyż większość przypadków ugryzień nie jest odnotowywana. W Stanach Zjednoczonych corocznie zdarza się przynajmniej 50000 ugryzień ludzi, najczęściej dzieci i bezdomnych. Gryzonie gryzą ludzi, gdy pobierają z ich ciała resztki pokarmu, albo gdy bronią się w sytuacji zagrożenia. Np., przypadek pogryzienia dziecka przez szczura w szpitalu został opisany już w 1948 r. (A. Brodniewicz. 1948. Niezwykły przypadek pokąsania dziecka przez szczura w szpitalu. Nowości Lekarskie, 1: 12-14). Rzadko się zdarza, ale takie wypadki występują, że gryzie szczur zarażony wścieklizną.

Podług pospolitego mniemania wiele zwierząt zdaje się być nadaremnych, filozof widzi, że nie masz żadnego próżnego, lecz wszystkie dla jakiegoś dobrego końca stworzone są. Krzysztof Kluk, Zoologia, tom I

Szczury i myszy należą do pożytecznych zwierząt i oddają wielką przysługę ludziom. Wszelkie nowe lekarstwa i szczepionki są najpierw testowane na gryzoniach, a potem dopiero na człowieku. Tylko w Stanach Zjednoczonych ponad 20 milionów szczurów i 40 milionów mysz każdego roku poświęca swoje życie dla badań naukowych. Dzięki temu koszt leków nie jest za wysoki.

Tab. 3. Udział szkodliwych gatunków gryzoni w ogólnej liczbie gatunków

Jeśli szczury i myszy przebywają z dala od środowisk człowieka, pełnią wtedy bardzo ważną rolę w utrzymaniu równowagi w środowisku (tab. 3). Gryzonie zjadają duże ilości nasion chwastów, niszczą inne szkodliwe organizmy, w tym owady – szkodniki upraw rolniczych. Budując nory z dala od miejsc aktywności człowieka przyczyniają się do lepszego napowietrzenia gleb, zawilgocenia i użyźnienia ich głębszych warstw. Gryzonie należą do najskuteczniejszch zwierząt usuwających nieczystości, w tym martwe zwierzęta, na których żerują. Wraz z odchodami rozsiewają nasiona wielu roślin, przyczyniając się do utrzymania różnorodności szaty roślinnej. W końcu, gryzonie stanowią pokarm dla wielu pożytecznych zwierząt drapieżnych (kuna, łasica, lisy, koty, węże, myszołowy, sowy i inne).

Opracował:

Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz,
Katedra Entomologii SGGW.