Złotoki – co o nich wiesz?

Złotooki

Złotooki (Chrysopidae) to średniej wielkości owady o rozpiętości skrzydeł od 22 do 48 mm, barwy najczęściej zielonej. Ich skrzydła są przeźroczyste, na końcu zaokrąglone, z gęstymi zielonymi lub czarnymi żyłkami. Oczy dorosłych owadów są duże, ze złotym połyskiem (stąd nazwa tych owadów). Charakterystyczne są też bardzo długie i cienkie czułki osadzone na głowie.

Wiosną i latem samice złotooków składają jaja na liściach lub łodygach roślin, zwykle w pobliżu ofiar. Umieszczają jaja na końcu długich (do 10 mm) i nitkowatych trzonków, zabezpieczając tym samym je przed zjedzeniem przez inne drapieżniki (mrówki), przed pasożytami, a nawet przed larwami własnego gatunku. Świeżo wylęgłe z jaj larwy schodzą po tych trzonkach na roślinę.

Larwy są wrzecionowate, ze spiczasto zakończonym odwłokiem. Mają obcęgowate szczęki, którymi zabijają i wysysają mszyce, miodówki i przędziorki. Larwy złotooków są bardzo ruchliwe, żarłoczne i wrażliwe na głód. Po wyjściu z jaj młode larwy mogą żyć bez wody i pożywienia tylko jedną dobę. Gdy żywią się jajami własnego gatunku, wówczas żyją 3-5 dni, a gdy piją wodę – 5-7 dni. W warunkach naturalnych żyją znacznie krócej, bo o ich przeżyciu decydują również inne warunki niż tylko bliskość i obfitość pokarmu. Głodne larwy poruszają się bardzo szybko po roślinie poszukując pożywienia. Przechodzą na górne części rośliny, gdzie zwykle na najmłodszych pędach żerują mszyce, a gdy tam nie znajdą ofiar, wówczas stopniowo przemieszczają się na dół. Starsze larwy mogą opuścić roślinę bez mszyc i przejść na sąsiednią.

Złotooki mają zwykle trzy stadia larwalne, przy czym ostatnie linienie przebiega w kokonie, przed przeobrażeniem się w poczwarkę. W zależności od gatunku zimują dorosłe larwy, przedpoczwarki w kokonie, które wiosną przekształcają się w poczwarkę. Zimują w najróżniejszych ukryciach zabudowań ludzkich, w szczelinach, w dziuplach, pod odstającą korą i w innych ukrytych miejscach. Z miejsc zimowania dorosłe owady przelatują na kwitnące krzewy i drzewa, a z nich na rośliny uprawne. Dorosłe złotooki latają o zmierzchu. Rośliny odnajdują po ich zabarwieniu. Złotook pospolity preferuje kolor żółty i żółtozielony bardziej niż czerwony i niebieski, co pozwala mu na szybkie odnalezienie traw oraz kwitnących roślin z rodziny krzyżowych i różowatych, z których pobiera pyłek i nektar. Przyciąga je też zapach wydzielin i wydalin mszyc. Dorosłe osobniki niektórych gatunków żywią się wydaliną mszyc zwaną rosą miodową (spadzią) oraz słodkimi sokami roślin, pyłkiem i nektarem; inne złotooki pobierają pokarm zwierzęcy, natomiast larwy wszystkich złotooków są mięsożerne. Wśród złotooków można wyróżnić gatunki pożerające różne owady i roztocze oraz gatunki wyspecjalizowane, niszczące tylko określoną grupę szkodników. Larwy złotooka pospolitego odżywiają się przędziorkami, mszycami, czerwcami, zwójkami, miodówkami. Jedna larwa zjada w ciągu rozwoju około 150 larw miodówki jabłoniowej lub 3400 larw albo 2600 samic przędziorka owocowca, jednak taki pokarm nie wystarcza do ukończenia rozwoju. Aby go zakończyć larwa musi zjeść mszyce. Gdy liczba larw drapieżcy wynosi 1 na 25 liści jabłoni, wówczas populacja przędziorka owocowca jest utrzymywana na niskim poziomie liczebności, nawet gdy jest bardzo rozproszona.

Złotooki najczęściej przebywają wśród kolonii mszyc, stanowiących ich główny pokarm. W ciągu dwóch tygodni jedna larwa może zniszczyć około 450 mszyc. Złotooki odżywiające się mszycami mają wśród nich ulubione gatunki. Chętnie atakują mszycę jabłoniowo-zbożową i porazika jabłoniowego, a niechętnie mszycę jabłoniową. Złotook opalowy chętniej żeruje na mszycy brzoskwiniowej i mszycy różano-szczeciowej niż na mszycy kapuścianej. Gdy były karmione tylko mszycą kapuścianą, wówczas samice złotooka składały mało jaj. Larwy złotooka pospolitego odżywiające się wyłącznie mszycą jabłoniową nigdy nie osiągały stadium owada dorosłego. Gatunek ofiary wyraźnie wpływa nie tylko na płodność, ale także na żywotność drapieżcy.

U gatunków, u których dorosłe owady są mięsożerne, dojrzałe złotooki niszczą więcej ofiar niż ich larwy, bo żyją dłużej. Stadia larwalne trwają 2-3 tygodnie, podczas gdy dorosłe osobniki żyją od 1 do 3 miesięcy. Jedna para złotooka opalowego zjada w ciągu miesiąca 1500 mszyc szklarniowych, przy czym samice są dwa razy bardziej żarłoczne niż samce. Znacznie więcej jest niszczonych drobnych czerwców, roztoczy i młodych larw miodówek. Uważa się, że złotook w ciągu całego cyklu rozwojowego zjada kilka tysięcy przędziorków.

Większość gatunków złotooków występuje w naturalnych środowiskach, a tylko niektóre zasiedlają uprawy rolnicze i ogrodnicze. Tu najpospolitszymi gatunkami są złotook pospolity, złotook opalowy i złotook siedmiokropek. Liczebność ich na uprawianych roślinach jest niezbyt duża i zmienna w różnych okresach sezonu. O nasileniu występowania tych pożytecznych owadów decydują warunki zimowania, liczba pokoleń w roku (1-3 pokolenia w zależności od gatunku), obfitość pożywienia dla dorosłych i larw w sezonie wegetacyjnym, a także stosowane przez nas zabiegi uprawowe. Złotooki mają też swoich wrogów naturalnych.

W sadach zwykle jest więcej złotooków i ich larw niż w innych uprawach. Wiąże się to z tym, że w sadach rosną różne rośliny zielne, krzewy i drzewa owocowe, które atakowane są przez różne szkodniki. Tu drapieżce znajdują zarówno pokarm roślinny (nektar, pyłek), jak i liczne ofiary (mszyce, przędziorki, czerwce).

Dojrzałe złotooki chętnie odżywiają się nektarem i pyłkiem roślinnym. Kwitnące rośliny wabią nie tylko złotooki, ale i inne entomofagi ważnych szkodników roślin, a pyłek i nektar tych roślin podwyższają ich płodność i żywotność. Należy więc wysiewać w pobliżu ogrodu lub w ogrodzie, chociaż na małej powierzchni, rośliny miododajne, takie jak np. baldaszkowate, wilczomlecze, krwawnik, macierzanka, facelia, gryka. W najbliższym otoczeniu ogrodu niech rosną jarzębiny, wierzby, lipy i kruszyna, które wabią złotooki i dostarczają im nektaru i pyłku.

Należy zrezygnować lub bardzo ograniczyć stosowanie środków owadobójczych, gdyż wiele preparatów jest bardzo trujących dla złotooków. Nie wszystkie stadia rozwojowe są jednakowo wrażliwe na trujące działanie pestycydów. Im młodsze są larwy, tym są bardziej wrażliwe i szybciej są zabijane przez preparaty chemiczne. Bardziej odporne na trujące działanie pestycydów są jaja, dojrzałe larwy i poczwarki. Jeśli konieczne jest zwalczanie chemiczne szkodników w uprawie, wówczas należy stosować selektywne preparaty chemiczne, które nie są toksyczne dla larw i dorosłych złotooka. Do tych środków należą biopreparaty i większość akarycydów. Ważny jest też termin przeprowadzenia zabiegu, a mianowicie nie należy opryskiwać roślin wtedy, gdy jest na nich dużo złotooków (np. w drugiej i trzeciej dekadzie lipca) i innych owadów pożytecznych.

Jesienią, od połowy września do połowy listopada, osobniki dorosłe wielu gatunków złotooków szukają miejsc do przezimowania, a więc szczelin i dziupli w drzewach. Są bardzo wrażliwe na mróz i w innych kryjówkach masowo giną od mrozu. Śmiertelność złotooków w okresie zimy może być znaczna (nawet 60-90%). W takiej sytuacji możemy im przyjść z pomocą. W tym celu w uprawach należy ustawić proste zimowe skrzynki, do których złotooki bardzo chętnie zalatują w okresie poszukiwania kryjówek zimowych.

Górną, tylną i boczne ścianki skrzynki zimowej tworzą płaskie kwadratowe deski o boku od 25 do 35 cm. Do tylnej ściany należy przybić pal długość 150-160 cm. Przednią i spodnią ścianę tworzą wąskie deseczki o szerokości 4 cm, ustawione ukośnie tak, aby powstały 3-cm prześwity, przez które owady wlatują do środka. Skrzynki należy dokładnie wypełnić słomą pszenną, jęczmienną, sianem lub nawet liśćmi. Tak przygotowaną skrzynkę należy pomalować na kolor czerwony lub brązowy, który przyciąga złotooki należące do różnych gatunków. Skrzynki należy ustawić w otwartej przestrzeni, na polach lub ugorach, już na początku września, gdyż od połowy września złotooki szukają miejsc do zimowania. Późną jesienią skrzynki wraz ze znajdującymi się w środku złotookami należy przenieść na zimę do magazynu, komórki lub garażu. Wiosną, gdy się ociepli, należy je ustawić w polu, aby umożliwić wylot tym pożytecznym owadom. W jednej skrzynce może zimować 600 lub nawet więcej dorosłych złotooków. Przyjmując, że połowa osobników to samice, należy oczekiwać, że wiosną na nasze uprawy zostanie złożonych ponad 100000 jaj, gdyż samica np. złotooka pospolitego składa średnio 230 jaj w ciągu życia. Wylęgłe z nich larwy złotooków chronić będą nasze rośliny uprawne przed mszycami, przędziorkami, czerwcami i innymi szkodnikami.

Opracował:

Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz
Katedra Entomologii Stosowanej SGGW
ul. Nowoursynowska 159, 02-787 Warszawa