Osy i Szerszenie
Osy i Szerszenie
Po wprowadzeniu żądła do skóry ofiary, osa lub szerszeń wydziela kropelkę jadu produkowanego przez parę specjalnych gruczołów. Jad wywołuje ból w miejscu użądlenia, podrażnienie, a także zaczerwienienie skóry. Objawy użądlenia przez osę ustępują po kilkunastu minutach lub po kilku godzinach. Pojedyncze użądlenia os nie są niebezpieczne, poza oczywiście przypadkami nadwrażliwości na jad objawiającej się w postaci uczulenia. Donoszono jednak o śmierci ludzi wielokrotnie użądlonych przez szerszenie czy liczne osy.
Osy i szerszenie spotkać można wszędzie. Odżywiają się one wyciekającymi sokami drzew, spadzią, nektarem kwiatów. Częste są w ośrodkach wczasowych, na polach rekreacyjnych i sportowych, gdzie wybierają pokarm z odpadków żywnościowych i ze śmietników. Chętnie zaglądają też do domostw ludzkich, gdzie bywają uciążliwe, ponieważ dobierają się do owoców, soków, dżemów, a nawet i mięsa. Postacie dorosłe żywią się w zasadzie pokarmem roślinnym, ale larwom dostarczają jednak pokarmu zwierzęcego w postaci drobnych kawałków mięsa lub upolowanych owadów. W tym okresie mogą być dla nas pożyteczne, gdyż przyczyniają się do ograniczenia liczebności wielu groźnych szkodników.
Osowate (Vespidae) są w większości owadami społecznymi (podrodziny Vespinae i Polistinae). Królowe wydzielając feromon sterują podziałem kolonii na kasty, szczególnie w dużych gniazdach. Kolonie os społecznych składają się z płodnych samic (królowe) i samców (trutnie) oraz bezpłodnych samic, zwanych robotnicami. Społeczeństwa os nie są tak duże i nie są tak dobrze zorganizowane, jak u mrówek czy pszczół. Także różnice w wyglądzie między królową a robotnicami nie są u nich znaczne. W kolonii os można jednak zauważyć pewien podział pracy.
Społeczeństwa os są na ogół monoginiczne, tj. posiadają po jednej królowej. Jak u pszczół, królowa os (np. Paravespula) ma wokół siebie zawsze wolną przestrzeń, przynajmniej o średnicy 1 cm. Wydziela prawdopodobnie substancję, która dla robotnic jest jednocześnie i przyciągającą i odstraszającą. Zapewnia to królowej swobodne poruszanie się w przepełnionej kolonii. U innych gatunków, królowa może mocno poturbować te robotnice, które nie zdążyły ustąpić jej miejsca. Dodatkowo w ten sposób (fizycznie) królowa podtrzymuje swoją dominację w kolonii.
Do zadań robotnic należy zbieranie żywności oraz materiałów do budowy gniazda i plastrów, usuwanie gleby w celu rozbudowy gniazda, czyszczenie gniazda poprzez usuwanie z niego resztek żywności, odchodów larw, martwych robotnic i innych zanieczyszczeń. Nie wszystkie gatunki os utrzymują wzorową czystość. Robotnice z rodzaju Dolichovespula czy Vespula są raczej niechlujnymi sprzątaczkami: trupów nie wynoszą na zewnątrz, ale umieszczają w obudowie gniazda. W ich gnieździe mogą być znaczne ilości nieczystości.
Przy wejściu do gniazda dyżur pełnią strażnicy, którzy czułkami sprawdzają wchodzące owady. Przepuszczają swoich. Gdy zauważą obce osy lub inne owady, wprowadzają skrzydła w szybki ruch i wydają przy tym ciche dźwięki alarmujące robotnice w gnieździe i w jego pobliżu.
Robotnice zbierają pokarm tylko w ciągu dnia, a na noc większość z nich wraca do gniazda. Zbieraczki mogą poszukiwać pożywienia w dość dużej odległości od gniazda, ale najczęściej żerują w okolicy 300-500 m od gniazda. Zbieraczki niektórych gatunków łapią ofiary w locie. Są osy, które kradną owady z sieci pająków. Inne odwiedzają masowo śmietniki z odpadkami, aby tam zapolować na odpoczywające muchy. Najczęściej ofiary są zabijane poprzez ugryzienie w głowę lub w szyję. Żądlą ofiary tylko wtedy, gdy są one silne i ruchliwe. Następnie zdobycz jest oporządzana przed zaniesieniem do gniazda. Drapieżca odcina ofierze głowę i odwłok, a larwom zanosi tylko tułów. Pokarm podawany larwom robotnice przeżuwają, ale gdy go jest dużo, wtedy nie przeżuty pokarm dostarczany przez robotnice-zbieraczki przejmują inne robotnice, tuż za progiem gniazda. Niańkami są najmłodsze i najstarsze robotnice; robotnice w średnim wieku są zbieraczkami lub strażniczkami.
Są osy, jak np. osa kukułcza (V. austriaca), które nie mają robotnic. Swoje jaja królowa składa do gniazd innych os. Robotnice, którym podrzucone zostały jaja, wykarmiają larwy pasożyta gniazdowego.
Osa pospolita (Paravespula vulgaris) zasiedla tereny zalesione i środowiska miejskie. Gniazda buduje w ziemi, 10 cm pod powierzchnią, w opuszczonych norach gryzoni, pod korzeniami dużych drzew, w glebie ogrodowej. Także przyczepia je do ścian budynków, na drzewach i krzewach. Gniazdo ma jeden tunel wejściowy. Zbudowane jest z rozkładającego się drewna przeżutego przez robotnice w materiał podobny do papieru.
Kiedy Osy i Szerszenie zakładają gniazda?
Gniazda są zakładane w maju lub na początku czerwca. Królowa wybiera np. krzew i pęd, na którym gniazdo będzie umocowane, i buduje grupę komórek, skierowanych otworami do dołu, promieniście w stosunku do pędu. Królowa składa jaja w pierwszej warstwie, przyklejając je do ścianki. W zależności od temperatury otoczenia, z jaj wylęgają się larwy po kilku-kilkunastu dniach. Młode larwy, aby nie wypaść z komórki, tylko częściowo wychodzą z jaj. Starsze larwy budują jedwabne kokony i przymocowują się do komórek. Po 4-6 tygodniach z tych larw powstają robotnice, które przyjmują wszystkie dotychczasowe obowiązki królowej związane z utrzymaniem i rozbudową gniazda. Królowe zajmują się wtedy tylko składaniem jaj, natomiast robotnice wykarmiają larwy. Dbają też o utrzymanie w gnieździe odpowiedniej temperatury. Gdy gniazdo się przegrzewa, wówczas one chłodzą go wibrując skrzydłami lub wnosząc do gniazda krople wody, które parując ochładzają go. Największą liczebność kolonia osiąga w sierpniu. Gniazda mogą liczyć 6000-10000 komórek, które są rozmieszczone w 8-10 plastrach. Gniazdo jest wtedy zabezpieczone przed chłodem wielowarstwowymi papierowymi ścianami. Pojedyncze kolonie mogą być jeszcze aktywne w październiku, rzadziej w listopadzie.
Osy są pospolitymi gośćmi w pomieszczeniach ludzkich. Bardzo są uciążliwe w drugiej połowie lata, gdy są przyciągane do owoców, przetworów owocowych, słodzonych napojów chłodzących, słodkich ciast w cukierni. Zwolnione z obowiązku zdobywania białkowego pożywienia dla larw zalatują do domostw niepokojąc mieszkańców i stanowiąc zagrożenie dla ich zdrowia. W dużych ilościach dostają się do zakładów przetwórstwa spożywczego. Jeśli ich liczebność w zakładzie przetwórczym będzie duża, wówczas mogą nawet spowodować zatrzymanie produkcji. Żerując mogą zanieczyszczać różne produkty. Przenoszą chorobotwórcze bakterie Escherichia i Salmonella na produkty żywnościowe z miejsc, w których poprzednio żerowały, np. z odchodów i trupów zwierzęcych, czy z wysypiska śmieci.
Zjadają one chętnie dojrzałe owoce grusz, jabłoni i śliw wygryzając w nich miąższ. Czasem tak głęboko wgryzają się w gruszki i inne owoce, że całkiem chowają się w wydrążonych chodnikach. Nieostrożny człowiek może wraz z owocem wziąć do ust osę, a użądlenie w język lub w przełyk jest bardzo niebezpieczne, a nawet może być śmiertelne. W sadach i warzywnikach osy mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia pracowników zbierających owoce i warzywa. W terenach zalesionych, w których są gniazda i liczne robotnice zbierające pokarm, osy niepokoją i przeszkadzają w pracy drwalom, czy osobom zatrudnionym przy budowie dróg. Licznie występują na wysypiskach śmieci, utrudniając pracę robotnikom.
Opracował:
Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz
SGGW, Katedra Entomologii Stosowanej, Warszawa