Najpierw była jednak jaskinia i jej najbliższa okolica, do której przedostawały się wraz z człowiekiem jego pasożyty, odżywiające się krwią lub naskórkiem. Inne zwierzęta przebywały w pobliżu, w glebie, pod korzeniami, w ściółce leśnej, w butwiejącym drewnie lub w gnijących resztkach roślinnych, pod korą drzew, w norach gryzoni i w gniazdach ptaków, gdzie żywiły się resztkami pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego. Gdy tylko człowiek zaczął gromadzić zapasy żywności, najpierw w jaskini, a potem w prymitywnych szałasach i budynkach drewnianych, różne zwierzęta szybko przeniosły się do jego spiżarni i znalazły tam duże ilości pokarmu, sprzyjającą temperaturę i wilgotność, co umożliwiało im rozwój w ciągu całego roku. Z czasem przyłączyły się do nich zwierzęta odżywiające się wełną, skórami i futrami, a także owady wykorzystujące drewno jako pokarm. W taki sposób wykształciła się grupa zwierząt towarzyszących człowiekowi, zwierząt synantropijnych, które obecnie zasiedlają nie tylko mieszkania ludzi, ale również zabudowania gospodarcze (stajnie, obory), magazyny, sklepy, kina, teatry, obiekty przemysłowe i różne inne miejsca związane z aktywnością człowieka.
Bardzo charakterystyczną cechą wielu gatunków zwierząt związanych z domostwami ludzkimi jest kosmopolityzm. Wiąże się to z jednej strony z faktem, że w domostwach panują na całym świecie zbliżone warunki termiczne i wilgotnościowe.
Zwierzęta synantropijne należą do bezkręgowców (Invertebrata) i kręgowców (Vertebrata). Szkodniki z podkrólewstwa bezkręgowców to najczęściej stawonogi (Arthropoda): pajęczaki (Arachnida) i owady (Insecta), a szkodliwe kręgowce to niektóre ptaki (Aves) i ssaki (Mammalia. Wśród zwierząt synantropijnych można wyróżnić gatunki:
- o znaczeniu sanitarno-epidemiologicznym,
- szkodliwe pod względem gospodarczym,
- dokuczliwe,
- pasożytnicze,
- jadowite.
Szkodliwość zwierząt synantropijnych jest zróżnicowana i dany szkodnik, np. szczur wędrowny, ma duże znaczenie sanitarno-epidemiologiczne i jednocześnie może powodować poważne straty gospodarcze, jeśli występuje w najbliższym otoczeniu człowieka.
1. Zwierzęta o znaczeniu sanitarno-epidemiologicznym
Zwierzęta o znaczeniu sanitarno-epidemiologicznym mogą niszczyć i zanieczyszczać produkty i najbliższe otoczenie człowieka, ale dodatkowo przenoszą choroby zwane transmisyjnymi. Ich obecność w środowisku człowieka jest poważnym zagrożeniem jego zdrowia, a nawet życia. Wśród tych szkodników do najgroźniejszych należą gryzonie i owady, a wśród nich karaczany, mrówki faraona i muchy.
1.1. Kręgowce o znaczeniu sanitarno-epidemiologicznym
Gryzonie (Rodentia) to najliczniejsza grupa ssaków z bardzo charakterystycznym uzębieniem. Siekacze gryzoni są pokryte z przodu warstewką twardego szkliwa, zaś reszta zęba (dentyna) jest miękka i ściera się szybciej niż szkliwo. Przy gryzieniu przednia część siekaczy zużywa się w mniejszym stopniu niż tylna i ząb szybko przybiera postać dłuta. Przy wysuniętej do przodu żuchwie, dwie pary siekaczy ustawione są dokładnie naprzeciw siebie. Siekacze rosną przez całe życie zwierzęcia. Są bardzo przydatne do rozgryzania twardego pokarmu, np. orzechów, ziarna zbóż. Gryzonie nie mają kłów.
W Polsce żyje ponad 20 gatunków gryzoni, ale w bliskim otoczeniu człowieka przebywa mysz domowa (Mus musculus), szczur śniady (Rattus rattus) i większy od niego szczur wędrowny (Rattus norvegicus).
Szczur wędrowny jest bardzo pospolity w całej Polsce. Wyróżnić można jego populacje zasiedlające doliny rzek, wilgotne starorzecza i zlewiska oraz populacje przechodzące na okres wegetacyjny z domostw na pola uprawne i brzegi rzek. W budynkach mieszkalnych i gospodarskich najchętniej zajmują zaciszne miejsca w piwnicach, pod podłogami oraz w kanałach i urządzeniach kanalizacyjnych. Szczury zakładają gniazda w zacisznych kryjówkach zabudowań (piwnice, rury kanalizacyjne) lub w glebie na głębokości do 40-50 cm. Nory poszczególnych osobników są połączone korytarzami. Na powierzchni wydeptane ścieżki łączą otwory wylotowe nor. Przed otworami nor nie spotyka się kopczyków ziemi. Na zimę przenosi się z pól, sadów i ogrodów do zabudowań, chociaż może zimować również w polu.
Ciąża u szczura wędrownego trwa 21-23 dni. Samica rodzi najczęściej 3-6 razy w roku po 7-8 (nawet do 12) młodych. Dojrzałość płciową osiągają one w wieku 3-4 miesięcy. Żyją 3-4 lata, ale najczęściej 12-18 miesięcy.
Szczury są bardzo ruchliwe, aktywne w ciągu całej doby, głównie jednak nocą. Wiosną wędrują zwierzęta w różnym wieku, a jesienią przeważnie osobniki młode. W ciągu doby mogą pokonać odległość 600 m, a w ciągu roku – 20 km. Są bardzo ostrożne. Przemieszczają się nocą w grupach po kilkanaście lub kilkadziesiąt osobników, rzadko pojedynczo, zachowując się cicho. Szczur wędrowny dobrze pływa i nurkuje, ale gorzej się wspina.
Szczury w razie niebezpieczeństwa są w stanie zaatakować również człowieka, (w pierwszej kolejności atakuje osoby starsze i dzieci)
Szczur przystosowuje się do każdego pożywienia. W polu żywi się przede wszystkim soczystymi roślinami, zjadając podziemne i nadziemne ich części. Powoduje znaczne szkody w uprawach, szczególnie w inspektach, szklarniach, sadach i szkółkach. Nie gardzi też mięczakami, rakami, rybami, żabami, pisklętami, jajami, drobnymi ssakami oraz padliną. Znane są przypadki atakowania przez nie żywych zwierząt. Stwierdzono, że świniom wygryzały dziury w ciele, a gęsiom stłoczonym w stada wyżerały błony pławne.
Szczur wędrowny nie gromadzi zapasów na zimę. Pożywienie wyszukuje w pobliżu nory. Na miejscu żeru pozostawia niedojedzone resztki, mocz, liczne odchody i odciśnięte ślady stóp.
Mysz domowa kopie długie i proste korytarze płytko (20-30 cm) pod ziemią, a gniazda zakłada pod korzeniami drzew, na miedzach, w stertach, w budynkach mieszkalnych i gospodarskich. Do gniazda w ziemi prowadzą zwykle 2-3 chodniki. Ciąża trwa 19-21 dni. Samica rodzi 7-8 razy w ciągu roku (czasem nawet do 10 razy) po 4-16 młodych. Młode karmi mlekiem przez 25 dni. Młode osiągają dojrzałość płciową w wieku 2-3 miesięcy (często po 42 dniach). Mysz domowa żyje do 2 lat, ale najczęściej 9-12 miesięcy.
Mysz żeruje głównie w nocy, ale również można ją zobaczyć za dnia. Jest wszystkożerna. Zjada pokarm roślinny i zwierzęcy. Jest pospolitym szkodnikiem w stogach, w stodołach, przechowalniach, domach. Żywi się owadami, ziarnem zbóż, kukurydzy, warzywami, owocami, zapasami żywności w magazynach i spiżarniach. Nie gromadzi zapasów, dlatego występuje w miejscach bogatych w pokarm. Na miejscu żeru można znaleźć charakterystyczne drobne odchody. Wydziela specyficzny, wszystkim dobrze znany mysi zapach. Zapach ten pozostawia samiec znakując swoje terytorium moczem.
Mysz domowa jest bardzo żarłoczna, zjada bardzo dużo produktów żywnościowych, a dziesięć razy więcej zanieczyszcza, czyniąc niezdatnymi do spożycia. Występując w naszych mieszkaniach przegryza opakowania, ubrania, wyroby ze skór, książki i z resztek buduje swoje gniazda.
Szkodliwość gryzoni. Szczur wędrowny zjada w ciągu 10 dni tyle, ile sam waży, czyli około 28 g pożywienia w ciągu dnia. Więc 100 szczurów spożywa więcej niż tonę suchych produktów w ciągu roku, a 25 szczurów zjada tyle pokarmu, ile jeden człowiek. W silnie zasiedlonym magazynie 500 szczurów śniadych pozbawia żywności 20 ludzi.
Gryzonie żerując w przechowywanych produktach skażają je moczem, krwią i śliną, sierścią, odchodami, trupami lub częściami ciała trupów (zęby, ogon, stopy, itp.). W ciągu roku jedna para myszy domowej pozostawia w produkcie, w którym żeruje, ponad 10.000 grudek kału i prawie 2 l moczu.
Gryzonie gryzą napotkane przeszkody ostrymi siekaczami pokrytymi emalią trwalszą niż stal. Szczur wędrowny gryzie z naciskiem 49 Mpa i szybkością 1,5 ugryzienia na sekundę (nawet czasem do 6 ugryzień/sek.). Synantropijne gryzonie uszkadzają konstrukcje i wyposażenie budynków, zabudowań gospodarskich i magazynów. Niszczą warstwę izolacyjną tych pomieszczeń oraz uszkadzają przewody elektryczne i wodociągowe. W wyniku ich działalności powstają pożary pomieszczeń lub przechowywane produkty są zalewane wodą wydostającą się z uszkodzonych przewodów wodociągowych.
Gryzonie uszkadzają drzwi, dachy, ściany i podłogi w budynkach. Wygryzione przez nie otwory wejściowe obniżają gazoszczelność pomieszczenia i tym samym utrudniają przeprowadzenie skutecznych zabiegów fumigacyjnych. Przez uszkodzone struktury budynku dostawać się może woda, powodując zawilgocenie i pleśnienie przechowywanych produktów.
Gryzonie, a w szczególności szczury, przenoszą ponad 200 groźnych chorób, np. gorączkę szczurzą, leptospirozę (chorobę Weila), salmonellozy, dżumę, włośnicę i inne. Gryzonie roznoszą m. in. krętowice, które zasiedlają kanaliki kręte nerek szczurów oraz innych ssaków domowych i dzikich. Z nerek wydalane są z moczem. Poza organizmem zachowują długo żywotność, jeśli przebywają w wilgotnym środowisku. Przenikają przez skórę do organizmu ludzkiego lub poprzez picie zakażonej wody. Wywołują chorobę Weila. Po okresie wylęgania trwającym 1-2 tygodnie, choroba ta rozpoczyna się nagle wysoką gorączką, wymiotami, bólami mięśniowymi (szczególnie mięśni brzuchatych łydki) i zapaleniem spojówek. Często występują krwawienia w skórze i twardówce oka. Zdarza się zapalenie opon mózgowych oraz niewydolność nerek prowadząca często do mocznicy i śmierci.
Najbardziej znaną chorobą roznoszoną przez szczura śniadego, a dokładniej przez ich pchły, jest dżuma. Chorobę wywołuje bakteria Yersinia pestis. Pchła kąsając zakażone zwierzę zakaża się pałeczkami dżumy, które rozmnażają się w jej jelicie i blokują jelito środkowe. Przy kolejnym posiłku pchła zwraca część bakterii do krwioobiegu szczura lub człowieka. W miejscach nakłuć pcheł pojawiają się drobne pęcherzyki, a węzły chłonne obrzmiewają wskutek galaretowatego wysięku. Z powiększonych węzłów chłonnych pałeczki dżumy mogą przedostać się do krwioobiegu, powodując śmiertelną posocznicę dżumową, lub do płuc wywołując dżumę płucną, która rozprzestrzenia się dalej wśród ludzi drogą zakażeń kropelkowych. Śmierć następuje po 5 dniach od zakażenia.
Zakażenie dżumą wśród ludzi poprzedzało masowe wymieranie szczurów. Zakażone pchły przenosiły się wtedy na człowieka i wywoływały epidemię w średniowieczu. Dżuma wygasła w Europie dzięki temu, że zaczęto budować domy z cegły i kamienia, a szczur śniady został wyparty z pomieszczeń mieszkalnych i zabudowań gospodarskich przez szczura wędrownego, który jest gorszym rezerwuarem bakterii chorobotwórczej.
Opracował:
Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz
SGGW, Katedra Entomologii Stosowanej, Warszawa