Szczury i myszy są wszystkożerne. Zjadają pokarm roślinny i zwierzęcy, jednak preferują produkty pochodzenia zwierzęcego. Jedzą padlinę, a świeżo gnijąca jest ich przysmakiem. Przychodzą na teren obiektów przetwórstwa mięsnego, gdzie wybierają odpady mięsne i kostne. Gdy brakuje mięsa, wtedy nie gardzą produktami pochodzenia roślinnego. Smakują im owoce, ziarno, jarzyny, chwasty i trawy. Wyjadają najpierw pożywienie wysokoenergetyczne. Mając do wyboru chleb z masłem i bez masła, zawsze wybiorą kromkę z masłem. Preferują pokarm świeży bardziej niż stary, stęchły i spleśniały. Czasem próbują skubnąć mydło, świece, wosk i plastyk. Różnorodny pokarm gwarantuje im dobry fizyczny i psychiczny stan zdrowia i wysoką rozrodczość. Dorosły szczur o masie ciała 300-400 g zjada codziennie 280-320 g pokarmu i wypija 25-30 ml wody.
Zwalczanie i monitoring gryzoni
W zakładach przemysłu mięsnego mogą przebywać myszy domowe, szczur wędrowny i rzadziej – szczur śniady. Z pól zaglądać do zabudowań magazynowych może mysz polna i zaroślowa. Gryzonie te są bardzo szkodliwe, gdy występują w pomieszczeniach produkcyjnych i na terenie wokół nich. Szkodniki te zjadają produkty mięsne i je zanieczyszczają odchodami i moczem (w ciągu roku szczur zostawia 25000 bobków, a mysz – 17000), przy czym roznoszą przynajmniej drobnoustroje powodujące ponad 45 chorób ludzi i zwierząt domowych, m. in.: salmonelozę, trichinozę, toksoplazmozę. Uszkadzają struktury budynków, drewniane przedmioty i przewody elektryczne.
Zwalczanie szczurów i mysz w zakładach przemysłu mięsnego jest trudne, gdyż szkodniki mają tam nieograniczone ilości smacznego pokarmu i wody, kryjówki chroniące je przed niebezpieczeństwem (drapieżnikami) oraz doskonałe miejsca do gniazdowania.
Konieczna dokładna inspekcja budynków i ich otoczenia
Przed przystąpieniem do deratyzacji należy zidentyfikować gryzonie i określić miejsca ich aktywności. Rozmieszczanie trutek lub łapek bez znajomości miejsc, w których występują myszy lub szczury, jest stratą czasu i pieniędzy. Gryzonie są najbardziej aktywne tuż po zachodzie słońca i przed wschodem, dlatego najlepsze wyniki może dać dokładna inspekcja przeprowadzona w tym czasie. Podczas inspekcji należy zwrócić uwagę na oznaki występowania gryzoni w składach i budynkach inwentarskich, którymi najczęściej są:
- odgłosy: gryzienie, odgłosy wspinania się, piski;
- odchody przy pokarmie, wzdłuż ścian i za przedmiotami;
- nory: świeże wykopy przy fundamentach, przy ścianach;
- ścieżki: miejsca bez kurzu przy ścianach i za przedmiotami;
- ślady gryzienia: uszkodzenia i kawałki drewna przy drewnianych przedmiotach;
- specyficzny zapach;
- widoczne gryzonie;
- ślady na ścianach pozostawione przez gryzonie po ocieraniu się (tłuszcz + kurz).
Podczas inspekcji budynków i ich otoczenia należy sprawdzić miejsca przechowywania produktów gotowych (czy nie są zanieczyszczone odchodami). Na zewnątrz budynków wyszukać nory gryzoni na zewnątrz, a wewnątrz budynków, np. gniazda mysz i szczurów w bezczynnych urządzeniach.
Integrowane metody zwalczania gryzoni
Na terenie i we wszystkich budynkach należy wdrożyć integrowaną metodę zwalczania (IPM) gryzoni, gdyż gubienie szczurów i mysz tylko za pomocą jednej metody, np. wykładania trutek, jest wyjątkowo trudne. Zatruta przynęta może nie być atrakcyjną i gryzonie mogą jej nie pobrać odpowiedniej ilości, gdy mają do wyboru różnorodny i smaczny pokarm pochodzenia zwierzęcego. Z drugiej strony, rodentycydy, czyli chemiczne środki do zwalczania gryzoni, stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt domowych, dlatego powinny być używane z ostrożnością. Z tych powodów koniecznie należy wdrożyć IPM i stosować jednocześnie (a) metody sanitarne, (b) szczelność obiektów, (c) metody bezpośredniego zwalczania szkodników w celu obniżenia liczebności populacji za pomocą karmników deratyzacyjnych lub chwytaczy gryzoni tworzących 2-3 bariery (pierścienie) ochronne i (d) ocenę skuteczności ww. zabiegów.
Metody sanitarne
W systemie metod integrowanych szczególne miejsce zajmują proste, ale bardzo ważne ogólnogospodarcze zabiegi higieniczno-sanitarne, które wchodzą w zakres wymagań Dobrej Praktyki Higienicznej. Metody sanitarne mają na celu niedopuszczenie do rozwoju szkodników wokół i w budynkach produkcyjnych. Każde zwierzę, a więc i gryzoń, potrzebuje do życia pokarmu, wody i kryjówki. Stosując umiejętnie odpowiednie metody sanitarne możemy zmniejszyć dostęp gryzoni do tych źródeł, a tym samym znacznie ograniczyć liczbę szkodników na naszym terenie. Jednak nie wytępimy gryzoni tylko za pomocą metod sanitarnych. Mysz domowa może przeżyć w pomieszczeniach z małą ilością pokarmu i wody. Z drugiej strony, zabudowania o niskiej higienie są bardzo atrakcyjne dla gryzoni i do nich ściągają szczury i myszy z całej okolicy. Musimy temu zapobiec, dlatego należy na zewnątrz budynków produkcyjnych, magazynowych i biurowych:
- zadbać, aby wokół budynków był 1 m pas wolny od roślin i trzeba zwalczać chwasty wokół zabudowań;
- zadbać, aby gałęzie drzew i krzewów nie sięgały budynków;
- utworzyć opaskę z kamieni (żwiru) o szerokości 1 m i gł. 10-15 cm;
- utrzymywać w dobrym stanie chodniki i trawniki;
- usuwać rozrzucone resztki produktów;
- poprawiać stan śmietników, itp.;
- usunąć z terenu niepotrzebne przedmioty (złom), które mogą być kryjówkami gryzoni;
- nie gromadzić palet przy ścianach budynków.
W pomieszczeniach magazynowych, w których są przetrzymywane surowce, półprodukty lub produkty końcowe, należy wokół ścian namalować żółtą linię w odległości 45-60 cm od ściany i nie przekraczać jej podczas składowania produktów. Należy też zachować przynajmniej 40 cm odstęp pomiędzy rzędami palet. Ułatwia to kontrolę pomieszczeń i działania deratyzacyjne. Jednocześnie należy zlikwidować nagromadzone puste opakowania, stary ekwipunek, materiały budowlane, itp. przedmioty, jeśli znajdują się w pobliżu źródeł pokarmu gryzoni.
Szczelność techniczna obiektów (gryzonioszczelność)
Profilaktyczne zabezpieczenie budynków, czyli działania mające na celu zabezpieczenie budynków mieszkalnych i gospodarskich przed gryzoniami (szczelność techniczna budynków), dotyczą konstrukcyjnego i technicznego wykończenia budynków w taki sposób, aby udaremnić szczurom wtargnięcie do ich wnętrza, wędrówkę po pomieszczeniach, zdobywanie pokarmu i wody, a zwłaszcza wyszukiwanie bezpiecznych kryjówek i urządzanie gniazd.
Młoda mysz domowa przedostanie się przez szparę większą niż 6-7 mm, a szczur przejdzie przez otwór o średnicy 1,25 cm. Jeżeli ołówek przejdzie przez otwór, to młoda mysz również może się przecisnąć. Aby budynek charakteryzował się dobrą szczelnością należy w nim zlikwidować wszystkie szpary, nawet te najmniejsze.
Zadbanie o szczelność budynków, w których przechowuje się mięso i jego przetwory, jest bardzo ważnym zabiegiem prewencyjnym, ale i kosztownym. Z tego powodu część magazynów i budynków pomocniczych nie jest szczelna. Zaleca się jednak przeprowadzenie zabiegów uszczelniających we wszystkich miejscach, gdzie to możliwe.
Po uszczelnieniu budynków liczba gryzoni łapanych w pomieszczeniach zakładu zwykle zmniejsza się 10-20 razy (tabela 1). Należy dokładnie uszczelnić drzwi, okna, otwory i kratki wentylatorów oraz otwory, przez które do budynku wchodzą kable elektryczne i inne instalacje. Nie używane drzwi muszą być stale zamknięte. Szczeliny u podstawy zamkniętych drzwi nie mogą być szersze niż 5 mm. Uszczelnienie budynków zakładu należy sprawdzać okresowo.
Tabela 1. Znaczenie szczelności technicznej obiektu: liczba mysz złapanych w zakładzie przed uszczelnieniem i po uszczelnieniu
|
Sytuacja |
Rok |
Liczba złapanych mysz |
| Przed uszczelnieniem zakładu |
1994 r. |
232 mysz |
| Po uszczelnieniu zakładu |
1995 r. |
27 mysz |
|
1996 r. |
8 mysz | |
|
1997 r. |
12 mysz |
Szczur kopie nory do głębokości 90 cm. W związku z tym fundamenty powinny być wykonane z betonu dobrej jakości i powinny być przedłużone na taką długość. Jeśli o to wcześniej nie zadbano, wówczas można wydłużyć fundament o dodatkową zaporę w kształcie litery L.
Wybór metody obniżenia liczebności populacji gryzoni należy dostosować do presji gryzoni na obiekt. Gdy jest niska liczebność gryzoni w zakładzie i wokół niego, wtedy mogą wystarczyć chwytacze gryzoni (pułapki żywołowne) lub pułapki zatrzaskowe, aby wyłapać szczury lub myszy przychodzące z zewnątrz. Gdy zostaną stwierdzone liczne gryzonie, wtedy należy jak najszybciej zastosować metodę chemiczną: wyłożyć trutkę.
Metody chemiczne polegają na stosowaniu preparatów chemicznych niszczących gryzonie, zwanych rodentycydami. Preparaty te, często bardzo trujące dla ludzi, powinny być stosowane ostrożnie, zgodnie z zaleceniami podanymi w etykiecie. Podczas pracy z rodentycydami należy używać odzieży ochronnej, butów i rękawic gumowych; nie jeść, nie pić i nie palić. Po pracy należy umyć się wodą i mydłem, wypłukać usta, zmienić odzież. Opróżnione opakowania po preparatach należy składować w sposób uniemożliwiający skażenie otoczenia i następnie zwrócić do hurtowni środków chemicznych.
Od dawna stosowane są preparaty zawierające fosforek cynku, który jest nanoszony na ziarno pszenicy lub płatki owsiane (np. Ziarno zatrute fosforkiem cynku; Płatki zatrute fosforkiem cynku). Fosforek cynku wykazuje bardzo szybkie działanie toksyczne na gryzonie. Preparaty zawierające fosforek cynku należy stosować wtedy, gdy populacja gryzoni w pomieszczeniach jest bardzo liczna. Zaleca je się do zwalczania mysz, które nigdy nie najadają się do syta w jednym miejscu i rzadko wracają do poprzedniego żerowiska. Myszy powinny pobrać pojedynczą, ale skuteczną dawkę trucizny. Przed zastosowaniem ziarna pszenicy lub płatków zatrutych fosforkiem cynku należy wykładać przynętę nie zatrutą, aby szczury przyzwyczaić do miejsca wykładania trutki. Po 3-4 dniach należy wystawić zatrute ziarno lub płatki.
W celu zabezpieczenia terenu i budynku przed przychodzącymi szkodnikami stosowane są preparaty chemiczne zawierające antykoagulanty, jak np. warfarynę (Toxan W , Toxanox, Mice Killer; ), brodifacoum (Derat, Klerat, Murin Facoum, Rat Killer Perfekt), bromadiolone (Tomcat, Toxan-Lanirat, Toxan Granulat, Ratimor, Murin Forte)
Rodentycydy zawierają w nieznaczne ilości substancji aktywnej (0,005% lub 0,0025%) i wywołują śmierć gryzoni w wyniku krwawień wewnętrznych. Witamina K1 jest antidotum na truciznę. Ponieważ trutki zawierają bardzo mało trucizny, dlatego nie wywołują u gryzoni odruchu obawy przed trutką i nie ma potrzeby wykładania nie zatrutych przynęt, zanim zastosowany zostanie rodentycyd. Zabijają gryzonie po kilku lub kilkunastu dniach. Świeże trutki z antykoagulantem powinny być wykładane tak długo, jak trwa żerowanie gryzoni, co najczęściej wynosi 2 tygodnie.
Eliminację i/lub zapobieganie wnikaniu gryzoni do obiektów zakładu osiąga się za pomocą urządzeń deratyzacyjnych ustawionych w bariery (pierścienie):
- bariera I – wokół ogrodzenia, jeśli jest ogrodzenie;
- bariera II – wokół zewnętrznej ściany wszystkich budynków zakładu;
- bariera III – wokół wewnętrznej ściany określonych pomieszczeń budynków.
- W barierach mogą być umieszczane:
- karmniki deratyzacyjne z rodentycydem;
- różnego typu chwytacze, w tym pułapki żywołowne;
- pułapki zatrzaskowe.
Niektóre zakłady ograniczają stosowanie rodentycydów do niezbędnego minimum. W tych zakładach rozstawiane są tylko łapki w karmnikach lub tylko chwytacze. Bariery na zewnątrz budynków najczęściej tworzą karmniki deratyzacyjne z rodentycydem.
Należy pamiętać, że gryzonie, które osiedliły się w obiektach przemysłu mięsnego lub w magazynie z przetworami, nie przemieszczają się daleko w celu poszukiwania pokarmu, który jest tu pod dostatkiem i dobrej jakości. Trutki należy umieszczać tam, gdzie myszy lub szczury są aktywne. Gryzoniobójcze bloczki woskowe lub pastę w saszetkach należy umieszczać w norach lub przy norach, tuż przy miejscach ich regularnego żerowania, albo w karmnikach deratyzacyjnych na drodze między ich gniazdem a pokarmem.
Gryzonie licznie występujące w zakładzie mięsnym zniszczymy stosując kombinację różnych metod zwalczania szkodników jednocześnie wewnątrz i na zewnątrz budynków.
Opracował:
Prof. dr hab. STANISŁAW IGNATOWICZ
Katedra Entomologii Stosowanej SGGW, Warszawa