Wchodząc do lasu wszyscy obawiamy się kleszczy. Nie są to jednak jedyne krwiopijne zwierzęta, które możemy spotkać w nich spotkać. Występują w nich również strzyżaki jelenie, które ze względu na podobny tryb życia często są z kleszczami mylone mimo iż patrząc na przedstawicieli tych dwóch grup zwierząt łatwo zauważyć, że pod względem wyglądu znacząco różnią się one pomiędzy sobą. W naszym artykule napiszemy czym jest strzyżak jeleni, jak wygląda strzyżak jeleni, czy strzyżak przenosi choroby, czy strzyżak jest niebezpieczny, jakie choroby przenosi strzyżak jeleni i czy strzyżaki są groźne.
Czym jest strzyżak jeleni?
Strzyżak jeleni to owad z rodzaju Liptoptena, plemienia Lipopteni, podrodziny Hippoboscinae, rodziny narzępikowatych i rzędu muchówek.
Narzępikowate – muchówki
Narzępikowate znane również jako wpleszczowate są rodziną muchówek z podrzędu krótkoczułkich. Narzępikowate to hematofagiczne ektopasożyty ssaków i ptaków. Hematofagi to pasożyty odżywiające się krwią. Ektopasożyty to pasożyty zewnętrzne. Charakterystyczną cechą narzępikowatych jest larwożyworodność. Większa część rozwoju larwalnego narzępikowatych następuje wewnątrz ciała matki. Po opuszczeniu jej ciała larwy narzępikowatych natychmiast zmieniają się w poczwarki.
Strzyżak Jeleni – Dlaczego nazywany jest kleszczem ze skrzydłami?
Strzyżak jeleni znany jest również jako strzyżak jeleniec lub strzyżak sarni. Potocznie strzyżak jeleni znany jest również jako kleszcz ze skrzydłami lub latający kleszcz. W niektórych regionach Polski strzyżak jeleni znany jest również jako łowik lub wesz jelenia. Nazwy strzyżak jeleni i strzyżak sarni pochodzą od saren i jeleni, będących najczęstszymi ofiarami ataków tych zwierząt. W naszym artykule będziemy zamiennie używać tych dwóch najczęściej stosowanych nazw tego owada.
Jak wspominaliśmy strzyżak jeleni żeruje na sarnach i jeleniach. Oprócz nich żeruje on również na łosiach, borsukach, psach, myszach domowych, kretach, gołębiach oraz drobiu. Często zdarza się, że atakuje on również ludzi.
Strzyżak jeleni – jak wygląda kleszcz ze skrzydłami
Ciało strzyżaka jeleniego jest brunatne i silnie spłaszczone, co umożliwia temu owadowi przeciskanie się nawet przez niewielkie szczeliny. W związku z tym ubrania, nawet ściśle przylegające do ciała nie stanowią skutecznego zabezpieczenia przeciwko strzyżakom jelenim.
Osobniki dorosłe strzyżaków jelenich mają od 5 do 6 milimetrów długości. Ich głowa jest szeroka, a oczy małe. Szerokość płytki śródcieminiowej strzyżaków jelenich jest wyraźnie większa od jej długości. Głaszczki szczękowe strzyżaków sarnich są równie długie jak przód głowy. Tułów strzyżaków sarnich jest oszczeciniony. Na śródpleczu strzyżaków sarnich znajduje się ciągnący się od środka aż po tarczkę szew i od 15 do 18 środkowo-bocznych szczecinek. Na płatach przedpiersia strzyżaka sarniego znajdują się kolce. Na tarczce znajduje się od 6 do 8 długich szczecinek. Skrzydła strzyżaka jeleniego mają od 5,5 do 6 milimetrów. Po odnalezieniu żywiciela są one odrzucane. Często ich odrzucenie następuje już przy uderzeniu strzyżaka sarniego w ciało żywiciela. Takie sytuacje nie zawsze kończą się dla strzyżaków korzystnie. Dzieje się tak gdy strzyżak wyląduje na ciele żywiciela na którym nie może się rozmnażać na przykład człowieka. Zazwyczaj jednak strzyżaki, które wylądowały na ciele niewłaściwego żywiciela po prostu odlatują ponieważ udaje im się zorientować, że dokonały złego wyboru zanim odpadną im skrzydła. U samic trzeci strzyżaka jeleniego tergit jest znacząco mniejszy od czwartego oraz piątego.
Jak uniknąć ataków strzyżaków jelenich
Zwierzęta, które są najczęstszymi ofiarami strzyżaków, a więc jelenie, sarny i łosie są ciemno ubarwione. W związku z tym często można spotkać się z poglądem, że przed atakami tych owadów można uchronić się zakładając jasne ubrania. Niestety nie zostało to potwierdzone naukowo w związku z czym ubierania jasnych ubrań nie można polecić jako skutecznej metody przeciwko strzyżakom jelenim. Jedyną pewną metodą na uniknięcie ataków strzyżaków jelenich jest unikanie terenów leśnych na których owady te występują.
Występowanie strzyżaka jeleniego
Strzyżak jeleni jest pospolity w leżących w strefie klimatu umiarkowanego rejonach Europy, Syberii, Chin i Ameryki Północnej. Strzyżaki jelenie występują w lasach znajdujących się na terenie całej Polski i są w nich dość liczne. Najczęściej znaleźć je można w pobliżu ścieżek wydeptanych przez zwierzęta. Rozmieszczenie strzyżaków jelenich nie jest równomierne. Często zdarza się, że duże ilości strzyżaków jelenich występują w jednym miejscu. Strzyżaki jelenie na terenie lasów pojawiają się od czerwca aż do września. Jeśli w danym roku jesień jest wyjątkowo ciepła mogą one pojawiać się również w październiku lub listopadzie.
Rozwój strzyżaka jeleniego
Rozwój strzyżaków jelenich przebiega w sposób bardzo nietypowy jak na owada. Pod względem sposobu rozmnażania bardziej przypominają one nie owady, którymi są lecz swoje ofiary czyli ssaki. Nie składają one bowiem jaj, lecz rodzą żywe larwy. Przed porodem larwy te rozwijają się w macicy w której karmione są one wydzieliną pochodzącą z gruczołów mlecznych. Początkowo larwa połączona jest z samicą układem tchawkowym. Dopiero z czasem wykształca ona własny układ oddechowy. W organizmie samicy strzyżaków jelenich jednocześnie może rozwijać się tylko jedna larwa. W ciągu życia pojedyncza samica może urodzić od 20 do 30 larw. Po urodzeniu larwy strzyżaka jeleniego spadają z ciał swoich żywicieli. Przepoczwarzenie larw następuje na powierzchni ziemi. Po przepoczwarzeniu osobniki dorosłe czekają na pojawienie się kolejnych ofiar. To w jaki sposób strzyżaki jelenie wykrywają swoje ofiary nie jest do końca jasne. Podejrzewa się, że w ich wykrywaniu pomaga im wydychany przez ich ofiary dwutlenek węgla. Strzyżaki jelenie, które znalazły już swoją ofiarę tracą skrzydła i swoim trybem życia zaczynają przypominać wszy. Piją krew zwierząt na ciałach których żyją oraz kopulują i rodzą larwy na powierzchni ich ciał.
Objawy ukąszenia – co się stanie jeśli zaatakują nas strzyżaki jelenie
Jak wcześniej wspominaliśmy ofiarami strzyżaków jelenich bywają również ludzie. Nie jesteśmy jednak głównymi żywicielami tych krwiopijnych pasożytów. Stanowimy jedynie przypadkowe ofiary tych zwierząt. Strzyżaki nie rozmnażają się na naszych ciałach.
Często zdarza się, że ludzie atakowani są przez strzyżaki jelenie całymi grupami. Owady te gryzą nas, wczepiają się w skórę i włosy, wchodzą do nosa, uszu i oczu, a nawet pod powieki. Skutkiem ugryzień strzyżaków jelenich są swędzące grudki. Grudki te pojawiają się i zaczynają swędzieć następnego dnia po ugryzieniu. Utrzymują się one na skórze przez 2-3 tygodnie po ugryzieniu niemniej zdarza się również, że pozostają one na niej przez nawet rok. W przypadku niektórych osób może również dojść do pojawienia się na skórze reakcji alergicznej. Reakcja ta pojawia się po upływie pewnego czasu od ugryzienia. Objawia się ona utrzymującymi się przez kilka miesięcy swędzącymi rumieniowymi zmianami. Najbardziej niebezpieczne strzyżaki jelenie są dla dzieci oraz dla osób uczulonych na jad tych zwierząt w przypadku których może dojść do silnej reakcji skórnej i problemów z oddychaniem. Na szczęście w przeciwieństwie do innych krwiopijnych owadów często zdarza się, że strzyżaki jelenie, które obsiadły ludzi odlatują bez atakowania ich. Prawdopodobnie czynią tak ponieważ potrafią rozpoznać, że organizm który zaatakowały nie należy do jednego z ich preferowanych żywicieli.
Czy strzyżaki jelenie przenoszą choroby ?
Niestety wciąż nie wiadomo czy strzyżaki jelenie mogą przenosić choroby. Podejrzewa się jednak, że przenoszą one bakterie Bartonella schoenbuchensis oraz bakterie z rodzaju anaplasma i borelia.
Bartoneloza
Bakteria Bartonella schoenbuchensis powoduje bartonelozę. Choroba ta występuje na całym świecie. Szczególnie narażone na bartoneloze są osoby, których układ immunologiczny został osłabiony. Najczęściej osłabienie to wynika z zarażenia osłabiającymi odporność wirusami takimi jak HCV lub HIV, działania leków obniżających odporność otrzymywanych przez biorców przeszczepów lub wywołane jest przewlekłymi chorobami wyniszczającymi organizm. Bakteria Bartonella schoenbuchensis jest małą, pleomorficzną, gram-ujemną pałeczka bytującą wewnątrz komórek. Jednym z rezerwuarów tej bakterii są sarny na których strzyżaki bardzo często żerują. Obok saren rezerwuarem tych bakterii są również kangury, koty, krety, króliki i wiewiórki ziemne. Jak wspominaliśmy nadal nie wiadomo, czy bakteria ta może być przenoszona przez strzyżaki wiadomo jednak, że może być ona przenoszona przez inne odżywiające się krwią pasożyty takie jak kleszcze, pchły i wszy.
Bakterie Bartonella schoenbuchensis, które wniknęły do wnętrza organizmu łączą się z komórkami nabłonkowymi. Szczególnie często łączą się one z komórkami tworzącymi śródbłonek naczyń krwionośnych. W adhezji komórek tych bakterii do komórek organizmu do którego wniknęły uczestniczą białka Taas. Podczas namnażania bakterie wydzielają czynniki prozapalne i czynników wzrostu. Następuje też zahamowanie apoptozy zakażonych tą bakterią komórek. Apoptoza to zaprogramowana śmierć komórek. Na skutek wymienionych procesów następuje powstawanie guzowatych tworów znajdujących się w śródbłonku naczyń krwionośnych. Po około czterech dniach od zakażenia bakterie uwalniane są do krwi. Znajdujące się we krwi bakterie przylegają do erytrocytów, wnikają do ich wnętrza, a następnie namnażają się wewnątrz nich. Bakterie Bartonella schoenbuchensis nie powodują skrócenia czasu życia erytrocyta i pozostają w jego wnętrzu aż do jego rozpadu. W jednym erytrocycie może znajdować się do 15 bakterii. Krew w której pasożytują te bakterie często wypijana jest przez pasożyty. Są to jak wspominaliśmy, pchły, kleszcze, wszy, a prawdopodobnie również strzyżaki jelenie. Tą właśnie drogą bakterie te trafiają do ciał innych organizmów. W organizmach zwierząt na których żerowały bakterie Bartonella schoenbuchensis dochodzi do patologicznych zmian w narządach wewnętrznych takich jak guzowate twory pojawiające się w węzłach chłonnych; zapalenie dróg żółciowych, wątroby serca, śluzówki nosa i nerek oraz zmiany w śledzionie. DNA należące do tych bakterii znaleziono w licznych narządach wewnętrznych zwierząt w tym między innymi w mózgu, nerkach, płucach, sercu, wątrobie i węzłach chłonnych.
Anaplazmoza
Bakterie Anaplasma phagocytophium powodują anaplazmozę. Bakterie Anaplasma phagocytophium zaliczane są do bakterii Gram-ujemnych. Jak wspominaliśmy podejrzewa się, że bakterie te mogą być przenoszone przez strzyżaki niemniej za ich przenoszenie odpowiadają głównie kleszcze. Na terenie Europy bakterią tą zakażonych jest od kilu do kilkunastu procent tych zwierząt.
Anaplazmoza najczęściej przebiega bez objawów. Zdarza się jednak, że mogą wystąpić groźne powikłania takie jak między innymi niewydolność krążenia, niewydolność wielonarządowa, a nawet śmierć. Na szczęście anaplazmoza nie jest chorobą występującą szczególnie często. Bakterie anaplazmozy po przedostaniu się do wnętrza organizmu trafiają z krwią do szpiku kostnego w którym się namnażają. Objawy pojawiają się jedynie w przypadku około 40 % zakażeń. Objawy anaplazmozy są mało charakterystyczne. Najczęściej przypominają one objawy grypy. Obserwowane były między innymi objawy takie jak ból głowy, bóle stawowo-mięśniowe, kaszel, wysoka temperatura i złe samopoczucie. Innymi, rzadziej występującymi objawami anaplazmozy są biegunka, bóle brzucha, nudności, zapalenie płuc, niewydolność nerek i drgawki. Śmiertelność spowodowana anaplazmozą jest dość wysoka. Wynosi ona od 2 do 10 %.
Borelioza
Bakterie Borrelia powodują boreliozę. Borelioza znana również jako krętkowica kleszczowa lub choroba z Lyme. Bakterie borrelia prznikają do wnętrz ludzkich komórek takich jak fibroplasty, limfocyty i makrofagi. Borelioza atakuje tkankę łączną, tkankę mięśniową i tkankę nerwową.
Co robić jeśli mamy strzyżaki jelenie?
Usunięcie strzyżaka, który znajdzie się na powierzchni naszego ciała nie jest łatwe. Zaopatrzone w haczyki łapki ułatwiają mu uczepienie się włosów co sprawia, że wyciągnięcie go nie jest proste. Twardy pancerz połączony z wysokim spłaszczeniem ciała utrudniają rozgniecenie tego owada.
Lipoptena fortisetosa
Strzyżak jeleni nie jest jedynym gatunkiem strzyżaka występującym w Polsce. W naszym kraju występuje również nie posiadający polskiej nazwy Lipoptena fortisetosa. Ten gatunek strzyżaka przybył do Polski z Azji. Po raz pierwszy zaobserwowany został w naszym kraju w 1989 roku w województwie dolnośląskim. Warto jednak zaznaczyć, że była to jedynie jednostkowa obserwacji ponieważ po tym wydarzeniu nie widywano tego owada w naszym kraju przez kolejnych kilkanaście lat aż do roku 2007. W ostatnich latach owad ten bardzo szybko rozprzestrzenia się a terenie naszego kraju.
Pod względem wyglądu strzyżak jeleni i Lipoptena fortisetosa są do siebie bardzo podobne. Gatunki te różnią się między sobą wielkością i ilością znajdujących się na śródpiersiu włosków. Lipoptena fortisetosa jest minimalnie mniejszy od strzyżaka jeleniego. Liczy sobie od 2,9 do 3,6 milimetra. Na śródpiersiu strzyżaka jeleniego jest znacznie więcej włosków niż jest to w przypadku Lipoptena fortisetosa.
Odróżnienie od siebie obu gatunków gołym okiem nie jest możliwe. W celu pewnego odróżnienia ich od siebie konieczne jest użycie mikroskopu stereoskopowego.
Inne gatunki narzępikowatych
Obok strzyżaka jeleniego i Lipoptena fortisetosa na terenie Polski występuje jeszcze 10 gatunków narzępikowatych. Są to narzępik koński (Hippobosca equina), wpleszcz owczy (Melophagus ovinus), kurcinka (Crataerina pallida), Ornithomya avicularia, Ornithomya biloba, Ornithomya chloropus, Ornithomya fringillina, Ornithophila metallica i Stenepteryx hirundinus.
Narzępik koński
Narzępik koński (Hippobosca equina) jest większy, bardziej agresywny i mniej spłaszczony od strzyżaków, a na jego ciele znajdują się żółte plamki. Często atakuje on ludzi i jak sama nazwa wskazuje konie. Może on również pasożytować na mniejszych gatunkach zwierząt domowych takich jak na przykład psy. Narzępik koński pojawia się wcześniej od strzyżaka jeleniego bo już w maju.
kurcinka
Kurcinka jest zewnętrznym pasożytem jerzyków. W przypadku masowego występowania kurcinki mogą powodować u jerzyków na tyle dużą utratę krwi, że prowadzą do padnięcia tych ptaków. Zdarza się, że kurcinki atakują również ludzi. Ich ugryzienia słabo się goją i są bolesne. Mogą też one doprowadzić do przeniesienia chorób odzwierzęcych.
Kurcinki często padają ofiarą pasożytniczych os zaliczanych do rzędu Hymenoptera.
Osobniki dorosłe kurcinków mają od 6 do 9 milimetrów długości. Ich ciało jest trójkątne, spłaszcznone grzbietowo- brzusznie i rozszerza się ku tyłowi. Ryjek jest ostro zakończony. Oczy małe. Przyoczka nie występują. Silnie zredukowane skrzydła nie nadają się do aktywnego lotu. Umożliwiają one jedynie szybowanie z wiatrem i utrzymywanie równowagi podczas przebywania na powierzchni ciała żywiciela. Na stopach kurcinków znajdują się potrójne pazurki, które ułatwiają kurcinkom utrzymywanie się na powierzchni ciał żywicieli. Ubarwienie osobników dorosłych jest jasno lub ciemnobrązowe. Ciało kurcinków pokryte jest krótkimi, ostrymi włoskami umożliwiającymi znalezienie punkty podparcia na piórach ptaków na których odbywa się żerowanie. Twardy egzoszkielet chroni kurcinki przed zgnieceniem.
Samice kurcinków są znacznie mniejsze od samców. Na odwłoku samic znajdują się dwa czarne ślady, a na odwłoku samców czarny pierścień.
Kurcinki występują na całym świecie niemniej najliczniejsze są one na terenach subtropikalnych oraz tropikalnych.
Cykl rozwojowy kurcinka jest krótki, ale jednocześnie mają one niewysoką płodność. Kopulacja następuje na ciałach żywicieli. Larwy składne są przez samice co od 6 do 8 dni. Rozwijają się one pojedynczo wewnątrz odwłoków samic, zmieniających swoje rozmiary w zależności od etapu rozwoju larw. W ciągu swojego życia samica kurcinka rodzi od 12 do 15 młodych.
Wpleszcz owczy
Wpleszcz owczy wywodzi się z Europy niemniej obecnie rozpowszechniony jest on na terenie całego świata. Wpleszcz owczy ma od 5 do 7 milimetrów długości. Za równo pod względem rozmiarów jak i wyglądu przypomina on kleszcze. Wpleszcz owczy jest zewnętrznym pasożytem owiec.