Zwalczanie kleszczy

Kleszcz – wprowadzenie

Kleszcze uznawane są za jedne z najniebezpieczniejszych naturalnych zagrożeń dla człowieka. Budzą niepokój wśród grzybiarzy, właścicieli psów, ale również wśród osób przebywających na łonie natury – w lesie czy na łące. Żywią się krwią zwierząt i ludzi. Mimo, że są niewielkie, ich ukąszenie może być bardzo groźne, a nawet śmiertelne.

Kleszcze kwalifikuje się jako pajęczaki, stanowiące podgromadę roztoczy. Od innych roztoczy różnią się przede wszystkim wielkością oraz narządami znajdującymi się po bokach ich otworów gębowych, służącymi do ssania krwi. Są pasożytami, których działanie z reguły pociąga ze sobą niekorzystne skutki dla organizmu żywiciela. Na świecie wyróżniamy ok. 800 rodzajów kleszczy, spośród których około 80 ma znaczenie gospodarcze i medyczno- weterynaryjne. W Polsce spotkać można około 20 gatunków kleszcza, najpopularniejszymi są: kleszcz pospolity oraz kleszcz łąkowy.

Występowanie kleszczy

Kleszcze po przetrwaniu zimy bardzo sprawnie i szybko przystępują do rozmnażania, efektem czego jest ich olbrzymia ilość.Wbrew powszechnym opiniom nie żyją one na drzewach, z których spadają czy skaczą na swoje ofiary. W rzeczywistości, żyją one w ściółce i w poszukiwaniu swych żywicieli wspinają się na trawy i krzewy nie wyżej niż na 20 do 70cm. Tak więc, kleszcze można spotkać spacerując po trawach, w pobliżu krzewów, podczas spacerów czy pracy w lasach, na łąkach, parkach czy ogródkach działkowych. Preferują miejsca wilgotne, bogate w roślinność. Kleszcze występują w lasach i na ich obrzeżach, w zagajnikach, wzdłuż ścieżek leśnych, w miejscach gdzie las liściasty przechodzi w iglasty lub odwrotnie, oraz na obszarach porośniętych wysoką trawą, zaroślami lub paprociami, na pastwiskach, nad brzegami rzek i jezior. Żyją nie tylko na nizinach, ale także w terenach górskich do wysokości 1300 – 1500 m n.p.m.

Na pasożyty te można natrafić w całej Polsce, praktycznie nie ma już terenów, gdzie kleszcze nie występują, aczkolwiek częstość ich występowania jest zróżnicowana. W ostatnich latach obserwuje się zwiększanie się populacji kleszczy w woj. pomorskim, podlaskim, lubelskim, mazowieckim i opolskim. Nadal jednak centrum strefy działalności kleszczy są Warmia i Mazury, a więc największy leśny obszar w naszym kraju. Tam też zagrożenie ugryzienia człowieka lub zwierzęcia jest największe, aż sześciokrotnie częstsze niż w innych regionach kraju.

Badania Śląskiego Uniwersytetu Medycznego wykazały natomiast, że bardzo trudno przewidzieć, gdzie i kiedy można spotkać niebezpieczne kleszcze. Dr Marek Asman z ww. Uniwersytetu mówi – W Beskidzie Żywieckim, w trakcie trwających nadal badań, okazało się, że były obszary, na których 1,7 proc. kleszczy było zakażonych, i takie, na których krętki boreliozy miało 62 proc. tych pajęczaków – aż tak duże różnice? – To, czy kleszcz jest zakażony, zależy od środowiska, w którym żyje. Zakażają się one od leśnych gryzoni – wyjaśnia Asman.

Kiedy kleszcze budzą się do życia?

Sezon na kleszcze rozpoczyna się wiosną, kiedy budzą się ze snu zimowego. Pasożyty te lubią ciepło, aczkolwiek mylne są twierdzenia, że zagrożenie mogą stanowić tylko latem. W lecie ich aktywność jest wręcz mniejsza, lecz nadal powinniśmy zachować ostrożność. Zasadniczo wyróżnia się trzy okresy aktywności tych pajęczaków:

1. Budzą się z reguły w marcu. Czasami zdarza się to już w styczniu w czasie kilkudniowego ocieplenia. 
2. Od kwietnia do czerwca zaczynają szukać żywiciela i wtedy są najbardziej aktywne.
3. Przełom września i października – chcą najeść się przed pójściem spać.

Znaczenie ma też pora dnia: atakują w godzinach porannych i późnonocnych.

Budowa ciała kleszcza

Kleszcze niejednokrotnie potrafią przysporzyć problemów przy ich identyfikacji. Nie tylko ze względu na powiększenie swoich wymiarów kilkukrotnie po nasyceniu krwią ale również, że względu na fakt, że występują w trzech stadiach: larw, nimf i postaci dorosłej.

Ciało kleszcza ma owalny, spłaszczony kształt. Jego długość wynosi od jednego do około 30 mm, większość natomiast nie przekracza 15 mm. W przedniej części ciała kleszcza znajdują się szczękoczułki i nogogłaszczki, które łączą się w ryjek. Ryjkowaty narząd gębowy przystosowany do ssania krwi i płynów tkankowych, uzbrojony jest w liczne ząbki pomocne w utrzymywaniu się w skórze żywiciela. Przecinaniu skóry ofiary służą szczękoczułki. W dalszej części ciała znajdują się cztery pary odnóży bocznych, które łączą się ze stroną brzuszną przedniej części ciała przy pomocy spłaszczonych bioder. Kleszcze z gatunku Ixodidae (twarde) ssą krew trzy razy w życiu: w stadium larwalnym, w stadium nimfy i jako postać dorosła, atakując zwierzęta na łąkach i w lasach, a bez jedzenia mogą żyć do dwóch lat. U kleszczy wyraźnie zaznaczony jest dymorfizm płciowy. Samice są większe od samców, wysysają większe ilości krwi i bardziej się powiększają podczas zasysania. Na bokach ciała znaleźć możemy przetchlinki, czyli otwory oddechowe. Ciało samic pokrywa elastyczna kutikula, a ciało samca tarczka grzbietowa.

Kleszcz pospolity (Ixodes ricinus)

Jest to gatunek pajęczaka z rodziny kleszczowatych. Występuje przede wszystkim w wilgotnych lasach, ale też coraz częściej w miejskich parkach, na skwerach. Charakterystyczne dla kleszcza pospolitego środowisko porastają hydrofilne rośliny takie jak: szczawik, czarna jagoda, mech rokitnik, płonnik, paproć. Jest czarno- brązowy, po żerowaniu jasnoszary. Samica osiąga długość 4mm, natomiast samiec do 2,5 mm. W przypadku samic masa ciała może zwiększyć ok. 130-krotnie, a objętość nawet 200-krotnie. Samce nie piją tak dużo krwi, ich okrywy ciała są twarde i nierozciągliwe.

Kleszcz pospolity jest trójżywicielowym gatunkiem – każdy kleszcz ma trzech żywicieli, po jednym w każdym aktywnym stadium rozwojowym, natomiast człowiek może być atakowany przez każdą aktywną formę rozwojową. Z jaj złożonych przez samice rozwijają się larwy, które atakują pierwszego żywiciela- małe i średniej wielkości ssaki oraz ptaki. Po najedzeniu się, larwy odpadają od żywiciela i przekształcają się w nimfy atakujące drugiego żywiciela – podobnie jak w przypadku larw – małe i średniej wielkości ssaki. W tym stadium atakowany jest też często człowiek. Po najedzeniu nimfy opadają na podłoże i przekształcają się w postaci dorosłe. Osobniki dorosłe atakują trzeciego żywiciela. Cały cykl rozwojowy kleszcza pospolitego trwa 2 – 3 lata.

W naturalnych warunkach są niezwykle trudne do zauważenia. Najczęściej przebywają na spodniej stronie liści bądź traw, oczekując na potencjalnego żywiciela. Larwy spotykane są do trzydziestu centymetrów, nimfy do metra, a osobniki dorosłe do półtora metra nad ziemią. Przenosi liczne patogeny, w tym wirusa kleszczowego zapalenia mózgu, krętki Borrelia burgdorferi, wywołujące boreliozę, oraz bakterie Anaplasma phagocytophilum, odpowiedzialne za anaplazmozę.

Kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus)

Kleszcz łąkowy w przeciwieństwie do kleszcza pospolitego Ixodes ricinus (Ixodidae), nie jest istotnym wektorem chorób człowieka i nie występuje na terenie całego kraju. Odgrywa on natomiast bardzo istotną rolę jako wektor wielu chorób w medycynie weterynaryjnej. Pasożytuje na zwierzętach – jest groźny dla psów, które może zainfekować wywoływaną przez pierwotniaki babeszjozą. W czasie ostatnich kilku lat liczebność i zasięg tego kleszcza w Polsce wzrosły znacznie. Jeszcze do niedawna gatunek ten spotykany był głównie w Polsce północno-wschodniej, sporadycznie znajdowany był na zachodzie kraju. Jednak teraz zaczął się rozprzestrzeniać – obecny jest na terenie całego kraju, choć na zachód od Wisły jego populacja jest znacznie mniejsza. Występuje mniej licznie od kleszcza pospolitego.  Zamieszkuje zarówno lasy, jak i podmokłe łąki, pastwiska czy ogrody. Ciekawe jest to, że w naszym kraju jako jedynym zaobserwowano przenikanie kleszcza łąkowego do środowisk typowo ludzkich.

Kleszcz łąkowy ma spłaszczone ciało i jasne plamy na ciemnej górnej stronie pancerza. Podobnie jak u innych kleszczy, również w tym przypadku mamy do czynienia z dymorfizmem płciowym. Samica jest mniejsza od samca, dorasta do 3,5 mm, natomiast samiec do 4,5 mm. Charakterystyczne białe plamy występują u samicy na tarczce grzbietowej, natomiast u samca na całym grzbiecie.

Kleszcz łąkowy podobnie jak kleszcz pospolity jest trójżywicielem. Co oznacza, że w każdym stadium rozwoju, krew musi wypić chociaż raz. Największa aktywność tych pajęczaków przypada dwa razy w ciągu dnia. Pierwszy etap zaczyna się od około godziny 8 i trwa jakoś do 12, natomiast drugi od 16 aż do zmierzchu. W tych przedziałach są największe szanse na złapanie kleszcza łąkowego.

Jak dochodzi do zarażenia

Kleszcze przyciąga zapach ludzkiego potu, oraz wydychany dwutlenek węgla. Gryzie w miejscach, gdzie najłatwiej mu przebić skórę, czyli tam gdzie jest ona cienka, delikatna i dobrze ukrwiona. Najczęściej są to miejsca za uszami, szyja, zgięcia stawów np. pod kolanami czy w okolicy łokcia. Gryzie delikatnie, zwykle tak, że nawet nie poczujemy. Jego najgroźniejszą bronią jest aparat gębowy, zwany również hypostomem, w którym znajdują się kolce utrudniające wyjęcie insekta z ciała. Dlatego też w ten sposób do krwi następuje bezpośrednie wprowadzenie zarazków. Ślina kleszcza jest wyposażona w substancje, które ułatwiają atak – insekt może dzięki nim żywić się krwią nawet przez wiele godzin. Ponadto, ma ona właściwości znieczulające.Czasami takie ukąszenie odczuwa się znacznie później, gdy miejsce to zacznie boleć i drętwieć.

Choroby przenoszone przez kleszcze

Kleszcze mogą wywoływać wiele ciężkich dla zdrowia i życia chorób o których nawet nie mamy pojęcia.

Jedną z nich jest borelioza lub inaczej choroba z Lyme, najbardziej znana i kojarzona z tymi pasożytami. Pierwszym i najbardziej charakterystycznym objawem jest rumień wędrujący na skórze, który pojawia sie ok 1-3 tygodnie po ugryzieniu przez kleszcza. Ma on charakterystyczny wygląd – rozszerza sie obwodowo natomiast centralnie występuje przejaśnienie. Często towarzyszą mu objawy grypopodobne takie jak gorączka, osłabienie, bóle głowy, mięsni i stawów oraz złe samopoczucie. U części osób choroba może przejść w postać uogólnioną i dotyczyć innych części ciała niż tylko skóra np. zapalenie stawów, zapalenie i porażenie nerwów czaszkowych lub rdzeniowych, zapalenie opon mózgowych a także zapalenie mózgu. Często też występują połączenia kilku wyżej wymienionych postaci.

Najgroźniejszą chorobą wywołaną przez ukąszenie kleszcza jest kleszczowe zapalenie mózgu objawiające się zaburzeniami świadomości, lekkim upośledzeniem pamięci a także zaburzeniami czucia i niedowładami.

Kolejną chorobą jest anaplazmoza. Objawy są niecharakterystyczne takie jak wysoka gorączka, poty, osłabienie, bóle mięśniowo – stawowe, zmęczenie, osłabienie. Dołączają sie do nich zaburzenia ze strony układu pokarmowego – nudności wymioty, biegunka a także układu oddechowego – kaszel i objawy podobne do zapalenia płuc. Jest to choroba uogólniona i może dotyczyć praktycznie wszystkich narządów a tym samy prowadzić do ciężkich i groźnych dla zdrowia i życia powikłań między innymi: ostra niewydolność oddechowa, zapalenie mięśnia sercowego, niewydolność nerek.

Następną chorobą jest tularemia. W miejscu ugryzienia pojawia sie kraterowate owrzodzenie, któremu towarzyszy gorączka, bóle głowy i mięśni a także powiększenie okolicznych węzłów chłonnych. Wyróżnia sie kilka postaci tej choroby: węzłowa, trzewna ( z zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi), anginowa oraz płucna.

Kleszcze mogą także przenosić bakterie powodujące gorączkę Q. Występuje ona najczęściej we Francji i Australii jednak może wystąpić w każdym rejonie świata. Jej najczęstszymi objawami są wysoka gorączka, poty, dreszcze, bóle mięśni i stawów, suchy kaszel. Może także pojawić się zapalenie płuc lub wątroby.

Zwalczanie kleszczy

Okazuje się, że nie ma cudownych preparatów, które odstraszają kleszcze. Najskuteczniejszy sposób jest najbardziej banalny. Zaleca się profilaktykę i unikanie miejsc bytowania kleszczy:

• Najskuteczniejszym sposobem jest unikanie miejsc ewentualnego bytowania kleszczy – zarośla, liczne zagęszczenie nasadzeń, miejsca zacienione i wilgotne, obrzeża polan, skraj lasu itp. Faktycznie – kierując się takim sposobem myślenia należałoby unikać wszelakich miejsc wypoczynku, wakacji i kontaktu z naturą. Odpowiednie zabezpieczenie się przed ukąszeniem. Zaleca się noszenie długich spodni, koszulek z długimi rękawami, czapek podczas pobytu w lesie, oraz wysokich butów. Bluzkę warto włożyć w spodnie, a skarpety nawinąć na nogawki. Ważne jest to, aby okryć jak największą część ciała. Jasne ubranie pozwoli łatwiej dostrzec ewentualnego intruza
• Po przyjściu do domu należy dokładnie oglądnąć swoje ciało. Kleszcze wczepiają się w skórę dopiero po pewnym czasie, kiedy znajdą odpowiednie miejsce. Najpierw należy wziąć prysznic. Potem starannie obejrzeć ciało w lustrze, lub prosić któregoś z domowników, by zrobił to za nas. Kleszcze osiągają różne rozmiary, dlatego przy ich usuwaniu potrzebna jest wprawna ręka. Jeśli wiemy, że na pewno nam ona zadrży w najważniejszym momencie, lepiej od razu udać się do placówki medycznej. W aptekach są dostępne specjalne urządzenia, które służą do wyjmowania kleszczy.
• Kleszcza trzeba usunąć jak najszybciej. I obserwować objawy. – Wirus powodujący zapalenie opon mózgowych przenika natychmiast, w przypadku boreliozy czas inwazji musi wynosić 36 godzin – dodaje prof. Solarz.
• W przypadku posiadania psa i kota, także należy zwracać uwagę na obecność kleszczy, które wczepiają się najczęściej w kark, szyję, głowę oraz łapy. Można nabyć specjalne preparaty na zwalczanie kleszczy u zwierząt np. obrożę nasączoną odpowiednim środkiem odstraszającym kleszcze oraz inne pasożyty. Preparaty typu spot-on w formie kropelek wylewanych na skórę karku po rozsunięciu sierści nadają się dla wszystkich zwierząt, tych o krótszym jak i dłuższym futerku. Należy jednak pamiętać o regularnym zabezpieczeniu raz na 3-4 tygodnie.
• Jeżeli już kleszcze są problemem w naszym ogrodzie, to należy unikać tworzenia stanowisk dogodnych do ich bytowania. Nie zaleca się sadzenia krzewów zbyt gęsto oraz tworzenia miejsc wilgotnych i zacienionych. Ważne jest regularne usuwanie chwastów oraz regularne koszenie trawnika. Przed każdą wizytą w ogrodzie, a szczególnie przed takimi pracami jak przycinanie krzewów, pielenie czy koszenie trawy warto zastosować na skórę preparaty odstraszające kleszcze.
• Inną metodą zapobiegania “złapaniu ” kleszcza jest zastosowanie tzw. repelentów, a więc środków odstraszających kleszcze. Nie są one w 100% skuteczne, ale zmniejszają ryzyko ukąszenia. Nanosi się je zarówno na ubranie jak i odsłonięte części ciała. Środki roślinne mogłyby się wydać bezpieczniejszą alternatywą dla syntetyków, ale w dużych stężeniach drażnią skórę. Za najskuteczniejsze uważane są od lat preparaty zawierające syntetyczny DEET.
• Na razie można się zaszczepić tylko przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu, które mogą przenosić wszystkie postacie rozwojowe kleszczy – od osobników dorosłych po nimfy i niemal niewidoczne larwy. Zaszczepienie się zimą albo wczesną wiosną zapewni ochronę już od początku aktywności kleszczy – wyjaśnia prof. Włodzimierz Gut z Zakładu Wirusologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego.

Z życia wzięte…

Mieszkaniec Łodzi, podczas majówki, złapał aż 50 kleszczy. Zorientował się dopiero w domu, ponieważ nawet nie poczuł ukąszeń. W szpitalu aż trzy osoby wyciągały je przez pół godziny. 

Tagi: zwalczanie kleszczy, dezynsekcja, usuwanie insektów, odkomarzanie, tępienie owadów