Zwierzęta dokuczliwe

Gdy rubinowe (roztocze) masowo wystąpią na roślinach rosnących wokół domów, wówczas z nich przechodzą do pomieszczeń mieszkalnych i tam tworzą warstewkę poruszających się ciał na ścianach, meblach i podłodze. Także roztocze pasożytujące na ptakach, np. ptaszyniec kurzy (Dermanyssus gallinae), mogą pojawiać się w dużych ilościach w domach sąsiadującymi z kurnikami. Czasem inwazje roztoczy były tak dokuczliwe, że mieszkańcy musieli opuszczać domy i przeprowadzać w nich dokładną dezynsekcję.

Roztocza kurzu w domu

Do szczególnie dokuczliwych roztoczy należą pospolicie występujące w kurzu domowym roztocze kurzu domowego (Dermatophagoides sp.). Z nich najbardziej pospolite są dwa gatunki: amerykański roztocz kurzu domowego (D. pteronyssinus) i europejski roztocz kurzu domowego (D. farinae). Im towarzyszą rozkruszki, np. rozkruszek mączny (Acarus siro), rozkruszek drobny (Tyrophagus putrescentiae), roztoczek domowy (Glycyphagus domesticus), które także są uważane za groźnych szkodników przechowywanych produktów żywnościowych.

Roztocze kurzu domowego (Dermatophagoides sp.) są bardzo drobnymi pajęczakami. Ich ciało osiąga długość poniżej 0,5 mm, a więc trudno je dostrzec bez silnie powiększającej lupy. Jeden osobnik waży około 16 mg. Ciało ich ma kształt kropli: zwężone jest z przodu, bez wyróżnionej części głowowej, i rozszerzone w tylnej części. Jak u większości roztoczy, dorosłe osobniki i nimfy mają cztery pary odnóży krocznych, a larwy tylko trzy pary.

Optymalną temperaturą dla rozwoju roztoczy kurzu domowego jest 25oC, czyli temperatura, jaka panuje w łóżku zajętym przez człowieka. Rozwój zachodzi w zakresie temperatur od 17 do 30oC. W optymalnych warunkach (25oC, 75% wilgotności względnej powietrza) rozwój od jaja do osobnika dorosłego trwa około 30 dni. W tych warunkach roztocze kurzu domowego rozmnażają się bardzo szybko: po roku potomstwo od jednej pary roztoczy może liczyć ponad 5 miliardów osobników!

Rozwój i liczebność roztoczy kurzu domowego określa w znacznym stopniu wilgotność. Roztocze mogą przeżyć pewien okres czasu w warunkach o niskiej wilgotności względnej powietrza rzędu 40%. Rozwój ich przebiega na wilgotnym pokarmie nawet przy 57-60% w.w.p. Składanie jaj następuje przy wilgotności ponad 60%. Wilgotność 70% w.w.p. jest krytyczna w równowadze wodnej tych roztoczy. Jeśli obniża się poniżej 70%, roztocze oszczędnie gospodarują wodą lub nawet korzystają z wody metabolicznej. Pewien okres mogą przeżyć w niższej wilgotności dzięki możliwościom ograniczania wyparowywania wody z powierzchni ciała.

Roztocze kurzu domowego są bardzo dobrze przystosowane do zmieniającej się wilgotności i temperatury w ich otoczeniu. Nocą w łóżku jest wyższa temperatura, a niższa wilgotność, natomiast w czasie dnia jest odwrotnie.

Samice składają jaja przez 20 dni. W tym okresie umieszczają około 30 jaj na podłoże, po którym poruszają się. Po 9 dniach z jaj wylęgają się larwy, które linieją w protonimfy, a następnie w deutonimfy. Przed linieniem larwy, bądź później nimfy, nieruchomieją. Okres znieruchomienia u roztoczy kurzu domowego trwa dość długo, dłużej niż u rozkruszków. Dłuższe przebywanie młodocianych form w stanie nieruchomym zwiększa szansę przeżycia w zmieniających się warunkach otoczenia, gdyż formy nieruchome są bardziej odporne na wysychanie niż roztocze aktywne.

W stadium znieruchomiałym mogą przebywać przez dłuższy okres czasu, aż warunki otoczenia staną się sprzyjające dla dalszego rozwoju. Stadia nieruchome, a w szczególności znieruchomiała protonimfa (pełni funkcję stadium przetrwalnikowego), są przystosowane do zimowania w pomieszczeniach ludzkich, kiedy to zimą w pokojach jest ciepło i sucho z powodu ogrzewania pomieszczeń.

Podstawowym pokarmem roztoczy kurzu domowego jest naskórek złuszczony z wierzchniej warstwy skóry. Złuszczony naskórek opada na meble i podłogę lub gromadzi się w ubraniach ludzi, skąd wypada podczas rozbierania się i stanowi główny składnik kurzu domowego. Każda osoba produkuje około 1 grama złuszczonego naskórka w ciągu doby. Naskórek złuszcza się też u zwierząt domowych (psów, kotów). Po zrzuceniu złuszczony naskórek jest suchy i twardy, ale po kilku dniach absorbuje wilgoć z otoczenia i staje się miękki. Gdy na nim rozwijają się grzyby pleśniowe, wówczas staje się pełnowartościowym pokarmem dla roztoczy. Oprócz pleśniejących resztek złuszczonego naskórka roztocze kurzu domowego żywią się pyłkiem roślin, strzępkami grzybów, bakteriami, szczątkami roślinnymi, które to materiały są częstymi składnikami kurzu domowego.

W domach roztocze kurzu domowego występują najliczniej w tych miejscach, w których ludzie spędzają najwięcej czasu, czyli w miejscach, gdzie gromadzi się najwięcej kurzu. W pokojach wysłanych dywanami lub wykładziną podłogową jest więcej roztoczy niż w pomieszczeniach z podłogą drewnianą lub wyłożoną płytkami ceramicznymi. Szczególnie liczne są roztocze w siennikach, materacach, w dywanach przy łóżkach, na zasłonach, na pluszowych zabawkach dzieci, a także na tapicerowanych meblach. Bliski kontakt ludzi z miękkimi meblami dostarcza roztoczom pokarmu i wilgoci. Im częściej taki mebel jest używany, tym więcej roztoczy może być na nim i w jego pobliżu. Mniej roztoczy występuje w kurzu, który gromadzi się w rogach pokoju, przy oknach lub w miejscach, w których ludzie chodzą.

Głównymi składnikami pyłu domowego, które wywołują uczulenia, są węglowodany związane z peptydami o masie cząsteczkowej od 25000 do 40000. Związki te powstają łatwo w środowisku pyłu domowego, ale szczególnie obficie tworzą się w przewodzie pokarmowym roztoczy. Świadczy o tym fakt, że pył z roztoczami ma wielokrotnie silniejsze działanie alergogenne niż sam pył. Ponadto, wielokrotnie stwierdzono, że siła alergenów jest wprost proporcjonalna do liczebności roztoczy. Ekstrakty roztoczy wywołują podobne objawy uczuleniowe, jak ekstrakty pyłu domowego.

Szkodliwość roztoczy kurzu domowego polega na wywoływaniu alergii u osób wrażliwych. Osoby uczulone przebywając w pokoju z liczną populacją roztoczy mają następujące dolegliwości: kaszel, katar, astmę oskrzelową, zapalenie spojówek i skóry. Alergogeny są zawarte w odchodach roztoczy, które unoszą się w powietrzu, gdyż są odkładane na drobne cząstki kurzu. Drobiny kału są w postaci otoczonych śluzem kuleczek, które przykleją się do wszelkich materiałów o chropowatej powierzchni, nie tylko do drobin kurzu, lecz także do włosów i tkanin. W ciągu życia (około 4 miesięcy) dorosły osobnik produkuje masę kału równą 200-krotnej masie jego ciała.

Pająki. W pomieszczeniach ludzkich żyje 10 gatunków synantropijnych pająków, które zwykle zajmują zaciszne miejsca. Szczególnie licznie występują w piwnicach, strychach, w oborach i stajniach, a więc tam, gdzie są owady, którymi się żywią. Do najczęstszych pająków w naszych domach należą kątniki, pająk domowy i pająk krzyżak.

Kątniki (Tegenaria domestica, T. gigantea) zakładają sieci w ciemnych i wilgotnych miejscach, najczęściej jednak w piwnicach, strychach i spiżarniach. Płachta łowna ma dużą powierzchnię i zwija się w kształt lejka skierowanego w dół. Pająk przebywa w głębi lejka i chwyta ofiary, które wejdą lub wpadną na płachtę. W sieci gromadzą z czasem znaczne ilości kurzu, pyłu i innych zanieczyszczeń, pod których ciężarem płachty znacznie się odkształcają.

U kątników samice i samce budują sieci. Jesienią samce opuszczają swoje sieci i poszukują samic. Źle wspinają się po ścianach i wpadają do zlewów i wanien, gdzie je możemy często zobaczyć. Po kopulacji samica składa na pajęczynie jaja, które zamyka w jedwabnym woreczku (kokonie). Kokon przykrywa resztkami zjedzonych owadów, drobnymi kawałeczkami drewna, ziarenkami piasku, które powleka dodatkową warstewką pajęczyny.

Wielokrotnie obserwowano, że samica i samiec zgodnie żyją na jednej pajęczynie przez kilka tygodni. Razem chwytają zdobycz, ale od czasu do czasu wybuchają między nimi sprzeczki o pokarm. Samce żyją krócej niż samice, a po śmierci samca samica chętnie zjada jego resztki.

Przed zimą wchodzą z zewnątrz do pomieszczeń cieplejszych, gdzie mogą wtedy gęsto zasiedlić każdy kąt. Samice większych kątników (np. T. gigantea) żyją kilka lat. Są bardzo odporne na brak pokarmu i wody; mogą przeżyć kilka miesięcy w miejscach suchych, jak np. w pomieszczeniach mieszkalnych.

Pająk domowy (Achaearanea tepidariorum) jest najbardziej znany nam wszystkim pająkiem. Występuje w ciepłych miejscach, jak np. w wilgotnych i gorących pomieszczeniach łaźni, w szklarniach. Pająk domowy buduje pajęczyny w ustronnych miejscach, w kątach pokoju, pod i za meblami. Na zewnątrz budynków zakłada sieć między elementami płotu a ścianą budynku, między urządzeniami oświetlenia a ścianą i w innych podobnych miejscach. Pająk domowy długo korzysta ze swojej pajęczyny, która z czasem pokrywa się warstewką kurzu i odkształca się. Na pajęczynie pająki łączą się w pary. Samica składa około 250 jaj, które otacza brązowym kokonem w kształcie gruszki i umieszcza w środku pajęczyny.

Wiele gatunków pająków ma gruczoły jadowe i wytwarza jad, jednakże praktyczne znaczenie dla człowieka, z punktu widzenia ich jadowitości, mają tylko nieliczne gatunki z krajów ciepłych i regionów tropikalnych. Do najgroźniejszych pająków należy czarna wdowa i tarantula, rzadko trzymane w mieszkaniach przez hobbystów.

Rodzime pająki nie są niebezpieczne, gdyż ich małe szczękoczułki nie potrafią przebić skóry ludzkiej, albo ich jad nie jest dla nas trujący. W najgorszym przypadku, ukąszenia niektórych pająków powodują tylko ograniczone zapalne odczyny miejscowe, obrzęk lub zaczerwienienie skóry. Reakcja organizmu nigdy nie jest silniejsza niż po użądleniu pszczoły.

Większe zagrożenie stanowić może wydzielina ich gruczołów przędnych, która jest silnym alergenem i przy wielokrotnym kontakcie może wywoływać u uczulonego astmę oskrzelową, alergiczny nieżyt błony śluzowej nosa lub alergiczne zapalenie spojówek. Do wykrycia stanu uczulenia na skleroproteinę, z której zbudowana jest sieć pajęcza, stosuje się odpowiednie testy alergologiczne. Podczas pracy w pomieszczeniach, w których występują liczne pajęczyny, osoby wrażliwe powinny stosować maseczki ochronne.

Pająki w domu i w pobliżu pomieszczeń mieszkalnych mogą być utrapieniem dla mieszkańców. Ludzie nie lubią i boją się pająków, a uczucia te są nam wrodzone. Pająki i węże są najczęściej wymieniane wśród zwierząt, których nie lubią dzieci. Żywe pająki i pająki-zabawki wywołują odruch strachu też u młodych szympansów. Pająki są uważane za szkodniki, gdyż przebywają w pomieszczeniach mieszkalnych i w opinii wielu osób stwarzają zagrożenie mieszkańcom. W mieszkaniach zakładają swoje sieci, czasem w zbyt widocznych miejscach.

Wyraźnie należy stwierdzić, że pająki są bardzo pożyteczne. Wszystkie pająki są drapieżnikami. W założone przez siebie sieci łowią i niszczą owady, które są dla nas rzeczywistymi szkodnikami: muchy, komary, prusaki. Są naszymi sprzymierzeńcami, dlatego powinniśmy je chronić.

Opracował:

Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz
SGGW, Katedra Entomologii Stosowanej, Warszawa